Νευροεξάρτηση από την ΤΝ: πότε ο βοηθός γίνεται κύριος;
Η αλληλεπίδραση με την Τεχνητή Νοημοσύνη ενεργοποιεί έναν κύκλο εθισμού.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη εισέρχεται όλο και περισσότερο στην καθημερινή ζωή. Όμως μπορεί ο χρήσιμος βοηθός να γίνει πηγή εξάρτησης; Εξετάζουμε τους μηχανισμούς και τους κινδύνους.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη εισέρχεται όλο και πιο επίμονα στην καθημερινή μας ζωή. Από τη μία πλευρά, βοηθά στην αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων που συνδέονται με διάφορες μορφές πνευματικής επιβάρυνσης, από την άλλη – εμφανίζεται όλο και περισσότερο με τη μορφή νευροεξάρτησης από την Τεχνητή Νοημοσύνη, για την οποία θα μιλήσουμε σε αυτή τη δημοσίευση.
Μηχανισμοί σχηματισμού εξάρτησης
Η νευροεξάρτηση είναι ένα νευροβιολογικό φαινόμενο, κατά το οποίο ο εγκέφαλος προσαρμόζεται σε επαναλαμβανόμενα έντονα ερεθίσματα, γεγονός που οδηγεί σε καταναγκαστική αναζήτηση αυτών των ερεθισμάτων και σε απώλεια ελέγχου της συμπεριφοράς. Δεν είναι απλώς «κακή συνήθεια», αλλά μια σύνθετη και επικίνδυνη αλλαγή στη λειτουργία του εγκεφάλου.
Ο κεντρικός ρόλος στο σχηματισμό της εξάρτησης ανήκει στο σύστημα ανταμοιβής, ο κύριος νευροδιαβιβαστής του οποίου είναι η ντοπαμίνη.
Κανονικά, η ντοπαμίνη απελευθερώνεται ως απάντηση σε ευχάριστες και χρήσιμες για την επιβίωση δραστηριότητες, όπως το φαγητό, η σωματική άσκηση ή η κοινωνική αλληλεπίδραση. Αυτή η απελευθέρωση ντοπαμίνης ενισχύει τη συμπεριφορά, καθιστώντας την επιθυμητή. Οι εξαρτήσεις προκαλούν ισχυρή και γρήγορη απελευθέρωση ντοπαμίνης. Αυτή η «έκρηξη» ξεπερνά σημαντικά το επίπεδο ντοπαμίνης που μπορεί να παραχθεί από φυσικά ερεθίσματα. Ο εγκέφαλος «θυμάται» αυτό το ισχυρό αποτέλεσμα και αρχίζει να το συνδέει με την πηγή του ερεθίσματος.
Η εξάρτηση από την Τεχνητή Νοημοσύνη είναι το ίδιο νευροβιολογικό φαινόμενο. Οι μηχανισμοί της εμφάνισής της είναι παρόμοιοι με άλλες συμπεριφορικές εξαρτήσεις, όπως η εξάρτηση από τυχερά παιχνίδια ή από τα κοινωνικά δίκτυα. Τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης, ιδιαίτερα τα chatbot, λειτουργούν με την αρχή της άμεσης ικανοποίησης. Κάνετε μια ερώτηση ή δίνετε μια εντολή, και σχεδόν αμέσως λαμβάνετε απάντηση. Αυτή η γρήγορη και προβλέψιμη αντίδραση προκαλεί απελευθέρωση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο.
Ο εγκέφαλος μαθαίνει γρήγορα να συσχετίζει την αλληλεπίδραση με την Τεχνητή Νοημοσύνη με αυτό το ευχάριστο συναίσθημα. Με τον καιρό αυτό εδραιώνεται σε μια ισχυρή νευρωνική οδό, αναγκάζοντας τον εγκέφαλο να επιδιώκει την επανάληψη αυτής της συμπεριφοράς.
Επιπλέον, η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν κριτικάρει, δεν καταδικάζει και είναι πάντα έτοιμη να «επικοινωνήσει». Για άτομα που αισθάνονται μοναξιά ή βιώνουν άγχος στην πραγματική επικοινωνία, αυτό μπορεί να γίνει υποκατάστατο της ανθρώπινης επαφής. Ο εγκέφαλος το αντιλαμβάνεται ως «ασφαλή» και άνετη αλληλεπίδραση, γεγονός που ενισχύει ακόμη περισσότερο τον κύκλο της ντοπαμίνης.
Τα εργαλεία Τεχνητής Νοημοσύνης απλοποιούν πολύπλοκες εργασίες: συγγραφή κειμένου, ανάλυση δεδομένων, αναζήτηση πληροφοριών. Αυτό απαλλάσσει τον εγκέφαλο από την ανάγκη να καταβάλλει προσπάθεια, κάτι που σε μικρή κλίμακα γίνεται αισθητό ως ευχάριστη ανακούφιση. Ωστόσο, σε μακροπρόθεσμη προοπτική αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ατροφία των ίδιων των δεξιοτήτων. Ο εγκέφαλος «ξε-μαθαίνει» να λύνει μόνος του προβλήματα, καθώς όλο και συχνότερα μεταθέτει αυτήν την εργασία στην Τεχνητή Νοημοσύνη, σχηματίζοντας εξάρτηση από αυτήν ως από ένα εξωτερικό «δεκανίκι».
Καθώς η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης γίνεται καταναγκαστική, ο εγκέφαλος προσαρμόζεται στις συχνές «εκρήξεις» ντοπαμίνης.
Οι υποδοχείς της ντοπαμίνης γίνονται λιγότερο ευαίσθητοι, γεγονός που οδηγεί σε ανεκτικότητα. Για να λάβει το ίδιο επίπεδο «ευχαρίστησης», ο άνθρωπος αναγκάζεται να περνά όλο και περισσότερο χρόνο με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Χωρίς αυτήν αρχίζει να βιώνει άγχος, ευερεθιστότητα και αίσθημα δυσφορίας – αυτά είναι τα πρώτα σημάδια εξάρτησης.
Τελικά, η αλληλεπίδραση με την Τεχνητή Νοημοσύνη ενεργοποιεί έναν κύκλο εθισμού, όπου ο εγκέφαλος αρχίζει να απαιτεί όλο και περισσότερη ντοπαμινεργική ανταμοιβή, ενώ ο αυτοέλεγχος αποδυναμώνεται. Αυτό καθιστά την Τεχνητή Νοημοσύνη ένα ισχυρό, αλλά δυνητικά επικίνδυνο εργαλείο.
Πατερική κατανόηση της εξάρτησης: παράλληλος με τη διδασκαλία για τους λογισμούς
Η πατερική παράδοση, περιγράφοντας τα στάδια δράσης των λογισμών, στην ουσία περιγράφει τον ίδιο μηχανισμό σχηματισμού της εξάρτησης που σήμερα μελετούν οι νευροεπιστήμονες. Αυτό δείχνει ότι οι θεμελιώδεις νόμοι λειτουργίας του ανθρώπινου ψυχισμού παραμένουν αμετάβλητοι διαχρονικά, ενώ αλλάζουν μόνο τα αντικείμενα στα οποία στρέφονται.
Ας πραγματοποιήσουμε αυτή την παράλληλη ανάλυση βήμα προς βήμα, χρησιμοποιώντας το κλασικό πατερικό σχήμα.
1. Παρόρμηση
Ουσία: Πρόκειται για την πρώτη, στιγμιαία και ασυνείδητη εμφάνιση μιας σκέψης, εικόνας ή επιθυμίας. Ο λογισμός «προσκολλάται» στον νου από έξω. Ο άνθρωπος δεν πρόλαβε ακόμη να τον αξιολογήσει, να συμφωνήσει με αυτόν ή να τον απορρίψει. Σε αυτό το στάδιο δεν υπάρχει αίσθημα ενοχής — υπάρχει μόνο το γεγονός της επίδρασης.
Παράλληλο με την Τεχνητή Νοημοσύνη: Είναι η στιγμή που συναντάτε για πρώτη φορά την Τεχνητή Νοημοσύνη. Βλέπετε μια διαφήμιση, ακούτε για το ChatGPT ή χρειάζεστε κάτι να βρείτε γρήγορα. Αποφασίζετε να τη χρησιμοποιήσετε «απλώς για δοκιμή» ή για την επίλυση μιας συγκεκριμένης εργασίας. Αυτό δεν είναι ακόμη εθισμός, αλλά η πρώτη επαφή.
2. Ενασχόληση
Ουσία: Το άτομο αρχίζει να «συνομιλεί» με τον λογισμό, δηλαδή να εισέρχεται μαζί του σε διάλογο. Δεν τον αποκόπτει αμέσως, αλλά αρχίζει να στοχάζεται πάνω του, να τον εξετάζει, να βρίσκει σε αυτόν κάποιο όφελος ή ενδιαφέρον. Σε αυτό το σημείο ο νους δεν είναι πλέον παθητικός αλλά εμπλέκεται ενεργά στη διαδικασία. Το άτομο δεν απορρίπτει πλέον συνειδητά τον λογισμό, αλλά του δίνει χώρο.
Παράλληλο με την Τεχνητή Νοημοσύνη: Έχετε αρχίσει να χρησιμοποιείτε ενεργά την Τεχνητή Νοημοσύνη. Δεν κάνατε απλώς μία ερώτηση, αλλά αρχίσατε να τη χρησιμοποιείτε για διάφορα καθήκοντα — σύνταξη επιστολών, δημιουργία περιεχομένου, παραγωγή ιδεών. Αρχίζετε να παρατηρείτε πόσο βολικά, γρήγορα και εύκολα λύνει τα προβλήματά σας. Αρχίζετε να «συνομιλείτε» μαζί της, πείθοντας τον εαυτό σας ότι είναι «απλώς ένα αποτελεσματικό εργαλείο», χωρίς να προσέχετε πώς αρχίζει να αντικαθιστά τις δικές σας γνωστικές προσπάθειες.
3. Συσχέτιση
Ουσία: Πρόκειται για τη στιγμή που η βούληση του ανθρώπου συμφωνεί οριστικά με τον λογισμό. Οι αμφιβολίες εξαφανίζονται. Ο άνθρωπος παίρνει την απόφαση να ενεργήσει σύμφωνα με αυτόν τον λογισμό. Δεν πρόκειται πλέον απλώς για σκέψεις, αλλά για συνειδητή πρόθεση.
Παράλληλο με την Τεχνητή Νοημοσύνη: Ο άνθρωπος δεν μπορεί πλέον να φανταστεί την εργασία του ή ακόμη και την καθημερινή του ζωή χωρίς την Τεχνητή Νοημοσύνη. Εμπιστεύεται πλήρως τις απαντήσεις της, παύει να ελέγχει τις πληροφορίες και να σκέφτεται κριτικά. Παίρνει την απόφαση να χρησιμοποιεί την Τεχνητή Νοημοσύνη όχι απλώς ως εργαλείο, αλλά ως τον μοναδικό τρόπο επίλυσης προβλημάτων. Εμφανίζεται συναισθηματικός δεσμός: ο άνθρωπος αισθάνεται άνετα όταν επικοινωνεί με το bot, και δυσφορία όταν αυτό δεν είναι διαθέσιμο. Αυτό είναι το στάδιο της συνειδητής αποδοχής της εξάρτησης.
4. Αιχμαλωσία
Ουσία: Ο λογισμός έχει τόσο εδραιωθεί στον νου, ώστε έγινε εμμονικός. «Αιχμαλωτίζει» τη βούληση και ο άνθρωπος δεν μπορεί να τον αποβάλει, ακόμη κι αν συνειδητοποιεί τη βλάβη του. Η επιθυμία να πραγματοποιήσει τη δράση γίνεται καταναγκαστική. Η βούληση δεν είναι πλέον ελεύθερη, αλλά υποτάσσεται στο πάθος.
Παράλληλο με την Τεχνητή Νοημοσύνη: Σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι σπαταλά υπερβολικά πολύ χρόνο και ενέργεια στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Μπορεί να προσπαθεί να περιορίσει τη χρήση της, αλλά συνεχώς υποκύπτει. Αισθάνεται άγχος και ανικανότητα όταν η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι διαθέσιμη. Η καταναγκαστική συμπεριφορά (η συνεχής προσφυγή στην Τεχνητή Νοημοσύνη για κάθε λόγο) δεν φέρνει πλέον την παλιά ευχαρίστηση, αλλά χωρίς αυτήν εμφανίζεται «στέρηση».
5. Πάθος
Ουσία: Πρόκειται για μια σταθερή, χρόνια κατάσταση. Ο λογισμός γίνεται μέρος του χαρακτήρα και της προσωπικότητας. Δεν είναι πλέον απλώς σκέψη ή επιθυμία, αλλά ριζωμένη συνήθεια της ψυχής. Ο άνθρωπος γίνεται δούλος του πάθους του, και του είναι πολύ δύσκολο να απαλλαγεί από αυτό χωρίς ριζικές εσωτερικές αλλαγές και εξωτερική βοήθεια.
Παράλληλο με την Τεχνητή Νοημοσύνη: Ο άνθρωπος είναι πλέον πλήρως εξαρτημένος από την Τεχνητή Νοημοσύνη. Χάνει την ικανότητα της αυτόνομης σκέψης, οι κοινωνικές σχέσεις με πραγματικούς ανθρώπους εξασθενούν, μπορεί να αγνοεί τα καθήκοντά του για χάρη της αλληλεπίδρασης με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Πρόκειται για μια διαμορφωμένη εξάρτηση, η οποία απαιτεί σοβαρή εργασία με τον εαυτό και συχνά – βοήθεια ειδικού.
Το πρόβλημα της εξάρτησης από την Τεχνητή Νοημοσύνη, όπως και κάθε άλλη συμπεριφορική εξάρτηση, απαιτεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που να αγγίζει τόσο τις εξωτερικές συνήθειες όσο και τις εσωτερικές ψυχολογικές στάσεις.
Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να ελέγχουμε προσεκτικά και, ει δυνατόν, να περιορίζουμε το υπερβολικό μας ενδιαφέρον για την Τεχνητή Νοημοσύνη, επειδή αυτό μπορεί στο μέλλον να οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες και να βλάψει όχι μόνο την ψυχική αλλά και την πνευματική μας υγεία.
