Αφιέρωμα στον Άγιο Ανδρέα - Η Οικοδόμηση του νέου Ιερού Ναού στην Πάτρα

Πολλές πόλεις της χώρας μας είναι συνδεδεμένες με Αγίους του χριστιανικού εορτολογίου, έτσι που η τιμητική ανάμνηση κάποιου εξ αυτών, να μας παραπέμπει σε μία πόλη ή μία περιοχή. Η μνήμη του Αποστόλου Αγίου Ανδρέα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πόλη της Πάτρας. Ο νέος Ναός του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα βρίσκεται στη νότια παραλιακή ζώνη της πόλης (στη θέση, όπου μαρτύρησε με σταυρικό θάνατο) και συγκαταλέγεται στα γνωστότερα εκκλησιαστικά μνημεία, αφού πρόκειται για μια από τις επιβλητικότερες εκκλησίες της Ελλάδος. Η θέση του νέου ναού ευρίσκεται δίπλα στον ομώνυμο παλαιό ναό. Ο ναός θεμελιώθηκε την 1η Ιουνίου 1908 μέσα σε ατμόσφαιρα χαράς και συγκίνησης ολόκληρης της πατραϊκής κοινωνίας.

Στο παρόν άρθρο γίνεται μία προσπάθεια σύνδεσης διάφορων οικοδομικών φάσεων με φωτογραφίες, αναφορά σε στοιχεία από την ανέγερση, αυθεντικά σχέδια μαρμαροθέτησης, σχέδια τεχνικών ξυλοτύπων, κατόψεων, όψεων του ναού [...]

Το χρονικό της ανέγερσης […]

Συνοπτικά το χρονικό της ανέγερσης του νέου Ναού έχει ως εξής:

Στις αρχές του 20ου αιώνα (1902), η πόλη των Πατρών προκήρυξε Διεθνή Διαγωνισμό για την εκπόνηση Αρχιετεκτονικής μελέτης με θέμα την ανέγερση του νέου ναού του Αγίου Ανδρέα.

Από τις 32 υποβληθείσες μελέτες υπό αλλοδαπών και ημεδαπών αρχιτεκτόνων μόνο 8 θεωρήθηκαν άξιες να υποστούν την κρίση της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Βερολίνου, η οποία δι’ ητιολογημένης εκθέσεως εισηγουμένου του προέδρου αυτής Ιωάννου Όστεν (26/6/1904) έκρινε αξία του μεν πρώτου βραβείου την μελέτη του Γάλλου αρχιτέκτονος Αιμίλιου Ρομπέρ, του δευτέρου του εν Βιέννη αρχιτέκτονος Ροδόλφου Ντικ, και του τρίτου του εν Ρώμη αρχιτέκτονος Ερρίκου Πανικόνι (Σωτήριος Α. Γκολφινόπουλος, Ο πρωτόκλητος Άγιος Ανδρέας και ο ναός του, Πάτρα 1945).

Αρχικό σχέδιο Αιμιλίου Ρομπέρ

Την 27/22/1904 η επιτροπή ανέγερσης του ναού επικύρωσε το αποτέλεσμα και στην συνέχεια επεμβαίνοντας στην μελέτη, κατήργησε τους χώρους του υπογείου επικαλούμενη οικονομικούς λόγους.

Μετά από αρκετό χρόνο, οι υπηρεσίες του ελληνικού δημοσίου ενέκριναν την τροποποιημένη μελέτη Ρομπέρ και το έτος 1907 διενεργήθηκε ο πρώτος μειοδοτικός διαγωνισμός για την κατασκευή τςη θεμελίωσης.

Προ της εγκατάστασης του εργολάβου 15/12/1907 αμφισβητήθηκε η οριστική θέση του ναού καταλήγοντας αισίως όμως την 1η Ιουνίου 1908 στην κατάθεση θεμελίου λίθου από τον τότε Βασιλέα Γεώργιο Α’.

Θεμελίωση υπό Βασιλέως Γεωργίου Α'

Οι ανησυχίες για την ποιότητα του εδάφους προκάλεσαν την πρόσκληση επίσκεψης του Ρομπέρ στην Πάτρα, οι συμπληρωματικές υποδείξεις του οποίου έγιναν αποδεκτές και εντός δύο ετών περατώθηκε η πρώτη εργολαβία.

Η δημοπρασία συνέχισης 20/4/1914 ματαιώθηκε καθώς η ψήφος της 9ης Φεβρουαρίου 1914 ανέτρεψε τον δήμαρχο Δημ. Βότση που είχε προκηρύξει το έργο.

Τις προετοιμασίες για ανασύνταξη των οικονομικών του ναού, πρόλαβαν ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος, η Μικρασιατική καταστροφή, η οικονομική ύφεση και άλλα.

Η πρώτη ουσιαστική συνεδρίαση του ναού για την συνέχιση των εργασιών, πραγματοποιήθηκε την 4/2/1926 με προοπτικές και οικονομικές δυνατότητες απογοητευτικές.

Ο μηχανικός του έργου Αναστάσιος Μεταξάς έθεσε ζητήματα οικονομίας υλικών της μελέτης Ρομπέρ (λαξευτοί λίθοι, μάρμαρο) προτείνοντας κατασκευή χυτών τειχίων από οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς και θέματα επανεξέτασης του εδάφους θεμελίωσης. Ο σεισμός της Κορίνθου τον Απρίλιο 1928 ήδη είχε προκαλέσει πανικό στους μηχανικούς, οι οποίοι με ευκολία πλέον πρότειναν την κατασκευή των κτηρίων με φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα. Με δεδομένη αυτή την κατάσταση, ανετέθη στους έμπειρους μηχανικούς της εποχής Π. Παρασκευόπουλο, Κ. Πανταζή, Αχ. Καρρά να εκφράσουν τις απόψεις τους για το θέμα και ο Αναστάσιος Μεταξάς ανέλαβε την εκπόνηση τροποποιητικής μελέτης.

Θεμελίωση νέου Ι. Ναού. Διακρίνεται ο παλαιός ναός

Το έτος 1932 αποφασίστηκε η καθαίρεση των υπαρχουσών κατασκευών και η ανοικοδόμηση εκ θεμελίων του νέου ναού με την τότε νέα τεχνολογία του οπλισμένου σκυροδέματος. Από την ιστορική πραγματεία «Ο Πρωτόκλητος ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ» του Σωτήρη Γκολφινόπουλου για το θέμα αυτό αναφέρεται το εξής: «διά βομβαρδισμού συντελεσθείσα… ανατροπή των θεμελίων μαζί και του μαρμαρίνου διαζώματος, προς ανοικοδόμησιν ενός ναού εκ σιδηροπαγούς σκυροκονιάματος, ενός συστήματος αδοκιμάστου εισέτι και εφευρήματος της εν πάσι προχειρότητος των μεταπολεμικών ετών, συστήματος όπερ απλώς εξησφάλιζε την εις τάχιον συντέλεσιν ενός μεγάλου ενοριακού Ναού άνευ άλλων αξιώσεων».

Την άνοιξη του 1933 ελήφθησαν οι νέες μελέτες και το φθινόπωρο του 1936 με εργολάβο τον Αχ. Κωστόπουλο ολοκληρώθηκε το κεντρικό τμήμα μέχρι τον δακτύλιο της βάσης του τρούλλου. Το 1937, πέθανε ο επιβλέπων μηχανικός Αναστάσιος Μεταξάς […] ο φέρων οργανισμός του κεντρικού τμήματος του ναού παρέμεινε δίχως εξέλιξη επί εικοσαετία περίπου.

Τότε, η Υπηρεσία Αναστήλωσης του Υπουργείου Παιδείας υπό τον καθηγητή του Πολυτεχνείου Αναστάσιο Ορλάνδο, πρότεινε την μετατροπή του σχήματος όλων των τρούλλων «επί το βυζαντινώτερον», άποψη με την οποία εν τέλει συμμορφώθηκε και η Επιτροπή ανέγερσης του ναού.

Τον Ιούλιο 1938, η Επιτροπή ανέγερσης ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Α. Ζάχο την ανασύνταξη της μελέτης Ρομπέρ στην πορεία όμως, ο αρχιτέκτονας τυφλώθηκε και στην συνέχεια ξέσπασε ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος.

Πέρασαν χρόνια και η Επιτροπή ανέγερσης ζήτησε άδεια συνέχισης των εργασιών, αντ’ αυτής όμως, το Υπουργείο προκήρυξε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό και την 31η Μαΐου 1948 «βράβευσε» την μελέτη του Γεωργίου Νομικού. Υπό το βάρος γενικής αποδοκιμασίας των ενεργειών και των αποφάσεων του Υπουργείου από την τοπική κοινωνία, στις 21.10.1950 αναγκάστηκε να επιτρέψει την συνέχιση της εφαρμογής της λύσης Ρομπέρ με δευτερεύουσες μόνον τροποποιήσεις. Έκτοτε η πρόεδρος των εργασιών του έργου υπήρξε κανονική.

Την 26η Σεπτεμβρίου 1974, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου Ιερού ναού του Αγίου Ανδρέου στην Πάτρα.

Στοιχεία της κατασκευής

Ο νέος επιβλητικός ναός του Αγίου Ανδρέα, αποτελεί μία υψηλή δημιουργία. Δίχως αποκλεισμό της σύγχρονης αρχιτεκτονικής σκέψης, μακριά από τολμηρές νεωτεριστικές προτάσεις, ή συνήθεις αρχιτεκτονικές σκέψεις, όπου συχνά επιβιώνει το σκηνικό του κακότεχνου νεοβυζαντινισμού, ο νέος ναός του Αγίου Ανδρέα δείχνει ανάγλυφα τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία της Πάτρας χειρίστηκε κτηριακά το στοιχείο της πίστης. Ο τρόπος των χειρισμών και των επιλογών της εν γένει, έχει πολλά να πει για την αισθητική της, ενώ η αποφασιστική της αντίδραση στις δύσκολες ώρες (όταν χρειάστηκε), δείχνει αρκετά από τη δυναμική της, όπως επίσης έχει να πει πολλά για το πώς η κοινωνία αυτή προσέλκυσε την τότε νέα τεχνολογία για την ανέγερση του κελύφους της πίστης της, του ναού που θα αποτελούσε την καρδιά και το καύχημά της αλλά και τη ίδια την ιδέα της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας.

Εσωτερικά, ο ναός του Αγίου Ανδρέα είναι διακοσμημένος με πολλά ψηφιδωτά και σπουδαία μαρμαροθετήματα. Από την μνημειακή εικονογράφηση – του γιγαντιαίου για τα ελληνικά δεδομένα οικοδομήματος- ενδιαφέρουσα είναι η παράσταση στην κόγχη του ιερού με την Παναγία σε δέηση η οποία προστατεύει την πόλη της Πάτρας. […]

Ο μεγάλος ξυλόγλυπτος πολυέλαιος είναι έργο του Θεοφάνη Νομικού. Στο Διακονικό μέσα σε πολύτιμη λειψανοθήκη εκτίθεται η Κάρα του Αγίου. […]

Ο ναός στο σύνολό του (το κέλυφος), είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα όπως επίσης και η θεμελίωσή του από υψίκορμα τοιχώματα σχάρας πεδιλοδοκών. Η ποιότητα του σκυροδέματος είναι αγνώστου προδιαγραφής (πιθανόν κατηγορίας Β160 όπως προέκυψε από κρουσιμετρήσεις) και ο χάλυβας ποιότητας St I (λείος χάλυβας). […]

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης, ορισμένα από τα αυθεντικά αντίγραφα των τεχνικών σχεδίων «ξυλοτύπων» της δομής του ναού, όπου αποτυπώνονται οι ακολουθείσες πρακτικές «όπλισης» διαφόρων φερόντων στοιχείων (πλακών, δοκών, σταυροθολίων, τόξων τρούλλων). Τα τεχνικά σχέδια του φέροντα οργανισμού του ναού, υπογράφονται (Μάιος-Ιούνιος 1951) από τον πολιτικό μηχανικό Ιωάννη Γεωργιάδη και τον αρχιτέκτονα Γεώργιο Νομικό, με χρονολογίες έγκρισης 2α Ιουλίου 1951. […]

Η συνολική επιφάνεια του ναού ανέρχεται σε 1.900 m2 και του γυναικωνίτη σε 700 m2. Η χωρητικότητα του ναού υπολογίζεται σε 7.000 άτομα (καθαρή επιφάνεια ναού 1.500m2 * 4 άτομα ανά m2 και καθαρή επιφάνεια γυναικωνίτη 550 m2 * 3 άτομα ανά m2 ισοδυναμούν με 7.500 άτομα). Στην παραπάνω χωρητικότητα δεν υπολογίζονται οι επιφάνειες του κλιμακοστασίου, τοιχοδομών, ο χώρος του ιερού και φυσικά τα πρόπυλα. Το μήκος του ναού με τα πρόπυλα ανέρχεται σε 59,80 m και το πλάτος του σε 51,80 m. Ο κεντρικός τρούλλος έχει ύψος 40,5 m και η απόληξη του εξωτερικού σταυρού (του τρούλλου) ευρίσκεται στη στάθμη των 45 m. Ο τρούλλος αυτός περιστοιχίζεται από 12 άλλους χαμηλότερους τρούλλους-κωδωνοστάσια- που συμβολίζουν τον Ιησού Χριστό με τους 12 μαθητές του. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε την επικάλυψη όλων των τρούλλων από φύλλα χαλκού ακόμη και των μικρών τρούλλων που βρίσκονται στην περιφέρεια, στα πρόπυλα. Η επιλογή του χαλκού ως υλικού επικάλυψης, επελέγη βάσει των χαρακτηριστικών του ιδιοτήτων ιδιαίτερα όμως για την ανθεκτικότητά του στην διάβρωση (παραθαλάσσιο περιβάλλον). […]

Η πόλη των Πατρών οραματίστηκε «καλλίτεχνον και καλλιμάρμαρον» μνημείο στον τόπο της σταύρωσης του Αγίου ως σύμβολο αιώνιο και θρίαμβο του θείου Λόγου. Ο μνημειακός ναός του Αγ. Ανδρέου στην Πάτρα, συγκεντρώνει όλη τη δύναμη της παρελθούσης γενιάς, η οποία κάθε φορά μεταδίδεται στην αμέσως νεώτερη προς ανάκτηση ηθικών δυνάμεων με πολίτευμα και ελπίδα τον Χριστό[…].

[Το παρόν άρθρο και οι φωτογραφίες δημοσιεύθηκαν στο συλλογικό επετειακό τόμο «Ο νέος Ιερός Ναός του Αποστόλου Ανδρέου Πατρών, 100 χρόνια από τη θεμελίωσή του», εκδ. Ι. Μητροπόλεως Πατρών, 2008, σελ. 92-103], καθώς και από έργο ανταποκριτού της ΕΟΔ.

Προηγουμένως η ΕΟΔ έγραψε για το Πολυαρχιερατικό συλλείτουργο για τον Πολιούχο της Πάτρας.