Σεραφείμ Ρόουζ: Η ορθόδοξη κοσμοθεωρία. Μέρος Β'
Ακολουθεί το Μέρος Β' της Πρώτης διάλεξης του π. Σεραφείμ Ρόουζ "ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ".
Σεραφείμ Ρόουζ, Α' διάλεξη. ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ. Μέρος Β'.
Υπάρχουν πράγματα που δεν έχουν άμεση απάντηση, ακόμη και για κάποιον που έχει Ορθόδοξη κοσμοθεωρία. Ορισμένα ζητήματα δεν μπορείς να τα εξηγήσεις αμέσως, μόνο με βάση τη γνώση περί Θεού, της Αγίας Τριάδος και της βασικής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Για παράδειγμα, είναι χαρακτηριστικό τώρα ότι η εποχή μας αποκαλείται «μεταχριστιανική» εποχή· επίσης είναι «μεταφιλοσοφική», διότι υπήρξε κάποτε εποχή όπου η φιλοσοφία ήταν πολύ ζωντανή στη Δύση.
Μάλιστα, ο Ιβάν Κυριέγιεφσκι[4], Ρώσος συγγραφέας του 19ου αιώνα, λέει ότι μέχρι τις αρχές–μέσα του 19ου αιώνα, η φιλοσοφία ήταν ΤΟ ρεύμα, το κύριο ρεύμα της ευρωπαϊκής σκέψης· διότι αυτά που σκέφτονταν οι φιλόσοφοι ήταν τα πιο συναρπαστικά, τα πιο ενδιαφέροντα, και ήταν αυτά που περνούσαν σύντομα στον λαό. Σε πολύ σύντομο χρόνο, είπε, ό,τι είχε συλλογιστεί κάποιος μόνος του κάπου στη Γερμανία, γινόταν μέσα σε λίγα χρόνια κτήμα ολόκληρου του λαού. Ώσπου η φιλοσοφία έφτασε στο τέλος της· περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν ζούσε ο Κυριέγιεφσκι. Διότι, η φιλοσοφία, αφού κατέστρεψε τον εξωτερικό κόσμο με τη φιλοσοφία του Χιουμ[5], του Μπέρκλεϋ[6] και των άλλων, για να βρει ένα θεμέλιο πάνω στο οποίο να στηριχθεί, κατέληξε στον Καντ[7]. Ο οποίος είπε ότι το μόνο που υπάρχει είναι το άτομο· εγώ δημιουργώ το δικό μου σύμπαν. Δεν γνωρίζουμε τι είναι «το πράγμα καθ’ εαυτό», τί υπάρχει «εκεί έξω»· εγώ είμαι εκείνος που βάζει τα πάντα σε τάξη· και αν κατανοήσω τον εαυτό μου, μπορώ να κατανοήσω το σύμπαν. Αλλά αυτό οδηγεί σε έναν πολύ επικίνδυνο υποκειμενισμό· διότι μέσα σε αυτό το σύστημα δεν υπάρχει πλέον χώρος για την αλήθεια, αλλά μόνο για μια συμβατική θέαση των πραγμάτων. Μετά από αυτόν ήρθαν πρόσωπα αξιοπρόσεκτα, ο Φίχτε[8], ο Μαξ Στίρνερ[9] και άλλοι, που είπαν: «Δεν υπάρχει τίποτα στον κόσμο παρά μόνο εγώ, το Εγώ, μόνος μέσα στο σύμπαν».
Και ο Στίρνερ έφτασε στο σημείο να πει: «Είμαι ολομόναχος στο σύμπαν, πατώντας πάνω στον τάφο της ανθρωπότητας», κάτι τέτοιο· το οποίο είναι το λογικό τέλος όσων άφησαν τη σκέψη ελεύθερη από κάθε περιορισμό, για να δουν πού θα καταλήξει. Και όταν σκέφτεσαι χωρίς καμία παραδοσιακή βάση, φτάνεις σε αδιέξοδο.
Μετά από αυτό, όπως λέει ο Κυριέγιεφσκι, το κύριο ρεύμα της Δύσης πέρασε στην πολιτική. Γι’ αυτό, ιδίως μετά το 1848, και ξεκινώντας ήδη από τη Γαλλική Επανάσταση, ό,τι σπουδαίο συνέβαινε στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία ήταν η πρόοδος της επανάστασης (θα το συζητήσουμε αυτό αργότερα.)
Έτσι λοιπόν, κάποιος που θέλει να έχει Ορθόδοξη κατανόηση πρέπει να είναι έτοιμος να κοιτάξει με ανοιχτό νου και καρδιά όσα συμβαίνουν στον κόσμο, και να χρησιμοποιήσει τον νου του ώστε να ανακαλύψει τι τα προκαλεί, τί βρίσκεται από πίσω τους. Και πρέπει να το κάνουμε αυτό τώρα που η εποχή της φιλοσοφίας έχει περάσει και οι σημερινές απόψεις είναι πολύ «πρακτικά» προσανατολισμένες. Είναι εκπληκτικό πόσο λίγο χρησιμοποιείται ο νους ακόμη και στα πανεπιστήμια. Η κριτική της τέχνης έχει γίνει απλώς μια δικαιολόγηση της υποκειμενικής γνώμης· δεν υπάρχουν πλέον αντικειμενικά κριτήρια. Μέσα σε έναν τέτοιο κόσμο, νέες φιλοσοφικές πεποιθήσεις και πολύ επικίνδυνες ιδέες δεν παρουσιάζονται πλέον ως κάποια «αλήθεια» που μπορείς εύκολα να αναγνωρίσεις ως ψεύτικη, αλλά παρουσιάζονται ως κάτι άλλο.
Για παράδειγμα, άνθρωποι που παίρνουν ναρκωτικά θα σου πουν: «Αποκαλύπτω νέες περιοχές της πραγματικότητας. Είσαι εναντίον των νέων περιοχών της πραγματικότητας; Είσαι ενάντιος στο βαθύτερο επίπεδο του νου;» Πράγματι, οι Άγιοι Πατέρες μιλούν για το «βαθύτερο επίπεδο του νου». Και τί θα τους απαντήσεις; Δεν σου προσφέρουν κάποια «νέα αλήθεια» που μπορείς απλώς να πεις «αυτό είναι ψεύτικο»· σου προσφέρουν μια νέα σκοπιά. Και πρέπει να σταθείς και να σκεφτείς: Τί σημαίνει αυτό; Τί είναι το «βαθύτερο επίπεδο του νου»; Ποιος βρίσκεται εκεί; Τί συμβαίνει; Πρέπει να μπορείς να αξιολογήσεις τί κρύβεται πίσω από τέτοια λόγια. Στην πραγματικότητα, είναι κάτι πολύ πρακτικό, διότι κάποιος μπορεί να έρθει και να σου πει: «Πρέπει να το σταματήσω αυτό ή να συνεχίσω;» Ή, «Είναι κακό;» Και πρέπει να ξέρεις γιατί. Αν απλώς του πεις: «Όχι, τα ναρκωτικά είναι κακά, τέλος», πιθανότατα δεν θα πειστεί· διότι κάποιος άλλος θα του δώσει μια πολύ πειστική δικαιολογία. Πρέπει να του πεις: «Βεβαίως πρέπει να σταματήσεις, γιατί είναι πολύ επικίνδυνο»· αλλά πρέπει επίσης να είσαι ικανός, εάν έχεις μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία ζωής, να εξηγήσεις γιατί αυτό δεν είναι σωστό και πού θα τον οδηγήσει.
Υπάρχουν επίσης πολλές επιστημονικές εξελίξεις που συνδέονται με φιλοσοφικές απόψεις. Για παράδειγμα, η Εξέλιξη, φυσικά, είναι ένα σημαντικό ζήτημα· και είναι πολύ περίπλοκο, και δεν δέχεται άμεση απάντηση. Ένας σεκταριανός θα πει: «Λοιπόν, είναι ενάντια στη Γένεση· ενάντια στη κυριολεκτική ερμηνεία». Αυτό όμως είναι πολύ εύκολο να το αντικρούσεις, διότι αν ερμηνεύσεις τη Γένεση απολύτως κυριολεκτικά, όπως θα ήθελαν, καταλήγεις σε γελοίους παραλογισμούς.
Ή, επίσης, υπάρχει η ιδέα ότι τώρα μπορούμε να καθορίσουμε το μέλλον μας μόνοι μας. Ότι μπορούμε, για παράδειγμα, σε δοκιμαστικούς σωλήνες να επιλέξουμε αν ένα παιδί θα είναι αγόρι ή κορίτσι και να του δώσουμε τον εγκέφαλο του Αϊνστάιν, ή κάτι παρόμοιο. Πρέπει να γνωρίζεις εάν αυτό είναι καλό ή κακό. Τί συμβαίνει; Με ποια βάση μπορώ να το κρίνω;
Και φυσικά, είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να διακρίνουμε τί συμβαίνει στον πολιτικό κόσμο· διότι σε ελεύθερες κοινωνίες οι άνθρωποι ψηφίζουν. Πρέπει να ξέρεις ποια είναι η αξία της ψήφου· ή τί βρίσκεται πίσω από την πολιτική. Αξίζει να συμμετέχεις σε αυτό; Είναι καλό; Κακό; Πρέπει να έχουμε κάποια άποψη. Το ίδιο και με τη μουσική και την τέχνη — ιδίως με τη μουσική, επειδή είναι τόσο πανταχού παρούσα στην κοινωνία· πας στο σούπερ μάρκετ και ακούς μουσική. Υπάρχει ολόκληρη φιλοσοφία πίσω από το γιατί ακούς αυτό το είδος μουσικής στο σούπερ μάρκετ· και πρέπει να κατανοήσεις τί προσπαθεί αυτή η μουσική να κάνει σε εσένα, τί βρίσκεται πίσω της. Υπάρχει ολόκληρη φιλοσοφία σε αυτό.
Εάν ζητήσεις από έναν σεκταριανό να σου δώσει μια κοσμοθεωρία, μια συνολική εικόνα του τί συμβαίνει στον κόσμο, θα σου δώσει πάλι κάτι πολύ στενό, που περιέχει πολλά σημεία αλήθειας, διότι διαβάζουν τις Γραφές, και μπορούν να σου μιλήσουν για το τέλος του κόσμου, την Αποκάλυψη, τον Αντίχριστο, και να σου δώσουν ακόμη και μια «πιθανή» άποψη για το τί συμβαίνει στον κόσμο.
Υπάρχει, για παράδειγμα, αυτό το έντυπο που λέγεται Η Καθαρή Αλήθεια[10]. Ο εκδότης λέει: «Είναι η καθαρή αλήθεια. Ανακάλυψα την καθαρή αλήθεια που ήταν κρυμμένη για δύο χιλιάδες χρόνια. Την ανακάλυψα καθισμένος στο δωμάτιό μου και συλλογιζόμενος, και κανείς άλλος δεν σκέφτεται αυτά τα πράγματα εκτός από εμένα. Και ιδού· έτσι έχουν τα πράγματα, απλά και καθαρά». Και σου σερβίρει ένα σωρό ανοησίες· την καθαρά υποκειμενική του άποψη για τα πράγματα· και μπορεί να την παρουσιάζει έτσι ώστε να φαίνεται «απλή και καθαρή», και ότι «έτσι είναι». Και εκατομμύρια άνθρωποι τον ακολουθούν· όχι όλοι τους μέλη της συγκεκριμένης ομάδας, αλλά πολλοί τον παίρνουν πολύ στα σοβαρά και θεωρούν ότι βγάζει νόημα. Και θα σου πει κάθε λογής πράγματα· ότι ο Χριστός πέθανε Τετάρτη και αναστήθηκε Σάββατο, σύμφωνα με τα «συμπεράσματά» του από διάφορα στοιχεία, παρόλο που η Γραφή λέει: «νωρίς την πρώτη ημέρα της εβδομάδας». Κι έχει μια εξήγηση για να παρακάμψει κι αυτό, και πώς τάχα δεν ήταν Παρασκευή αλλά Τετάρτη· και πώς να υπολογίσεις τις «τρεις ημέρες», όχι «την τρίτη ημέρα» όπως λέει η Γραφή, αλλά τρία ολόκληρα εικοσιτετράωρα, εβδομήντα δύο ώρες. Και, λοιπόν, δίνει κάθε είδους φανταστικές θεωρίες σαν κι αυτές, ανακατεμένες με διάφορα αληθινά πράγματα. Και εάν κάποιος δεν μπορεί να διακρίνει, μπορεί να μπλέξει πολύ άσχημα. Ακόμη και γείτονές μας μας εδώ σεκταριανοί, οι Αντβεντιστές της Εβδόμης Ημέρας, στρέφονται πολύ σε αυτόν, διότι έχουν παρόμοια νοοτροπία. Και θα σου πουν ότι μιλά για το… (ξεχνώ πώς το ονομάζει) αλλά ότι μετά τα πρώτα εξήντα χρόνια ή κάπου εκεί, περίπου τριάντα χρόνια μετά την Ανάσταση του Χριστού, υπάρχει «ο χαμένος αιώνας» ή κάτι τέτοιο· ότι ξαφνικά η αλήθεια χάθηκε, πήγε υπόγεια· και δεν επανήλθε μέχρι που εμφανίστηκε αυτός ο Άρμστρονγκ[11].
Το ίδιο συμβαίνει και με άλλους σεκταριανούς: η Έλλεν Γουάιτ[12] έχει την ίδια μορφή φιλοσοφίας. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές. Κάποιοι λένε ότι ήταν ο Κωνσταντίνος[13] που επέδρασε αρνητικά [στην αλλοίωση της αρχέγονης εκκλησίας]. Συνήθως τοποθετούν την «αρχή του κακού»[14] όσο πιο νωρίς γίνεται, για να μην χρειάζεται να αποδεχθούν τίποτα από ό,τι συνέβη αργότερα. Και δεν μπορούν να εξηγήσουν πειστικά πώς γίνεται μια Σύνοδος της Εκκλησίας, στον 2ο ή νωρίς στον 3ο αιώνα, να καθόρισε τον Κανόνα της Γραφής. Γι’ αυτό πρέπει να βοηθήσεις τους ανθρώπους να καταλάβουν πώς μια Σύνοδος μπορούσε να το καθορίσει αυτό, εάν (κατά τη δική τους θεωρία) η Σύνοδος ήταν ήδη σε αποστασία. Παρόλα αυτά, δέχονται το αποτέλεσμα αυτής της Συνόδου. Είναι πολύ ενδιαφέρον, μπορείς να το βρεις πολύ αντιφατικό όλο αυτό.
Για εμάς όμως, η κατανόηση όσων συμβαίνουν στον κόσμο δεν είναι κάτι δισδιάστατο και απλοϊκό. Πρέπει πρώτα απ’ όλα να κατανοήσουμε τί είναι η παγκόσμια ιστορία, ποιες είναι οι δυνάμεις που τη διαμορφώνουν. Και αυτό, βασικά, είναι πολύ απλό: υπάρχει ο Θεός και υπάρχει ο διάβολος· και η παγκόσμια ιστορία εξελίσσεται ανάμεσα σε αυτούς τους δύο αντιπάλους. Και το πεδίο όπου αυτή η σύγκρουση εκτυλίσσεται είναι η καρδιά του ανθρώπου.
Αν διαβάσεις την Παλαιά Διαθήκη, θα δεις μια αξιοθαύμαστη ιστορία, εντελώς διαφορετική από την ιστορία οποιουδήποτε άλλου λαού. Σε άλλα έθνη, οι ηγεμόνες ανεβαίνουν και πέφτουν· υπάρχουν τύραννοι, υπάρχουν δημοκρατικοί παράδεισοι· υπάρχουν πόλεμοι· άλλοτε νικούν οι δίκαιοι, άλλοτε οι άδικοι· και γενικά η ιστορία είναι εξαιρετικά απαισιόδοξη. Οι ιστορικοί θα σου πουν ότι είναι ένα χρονικό εγκλημάτων και αγριότητας, χωρίς κανένα νόημα. Και αυτό που τελικά συμβαίνει είναι κάποιο τυχαίο γεγονός, στο οποίο κανείς δεν μπορεί να δει κάποιο σκοπό. Αλλά στην ιστορία του Ισραήλ βλέπουμε κάτι πολύ βαθύ: βλέπουμε την ιστορία του εκλεκτού λαού του Θεού, που πότε ακολουθεί τις εντολές του Θεού και πότε απομακρύνεται. Και η ιστορία του εξαρτάται από το αν ακολουθεί τον Θεό ή αν στρέφεται μακριά Του. Γίνεται πολύ περίπλοκη όταν βγαίνουν από την Αίγυπτο και πηγαίνουν στην έρημο· και ενώ βρίσκονται σε πολύ μικρή απόσταση από τον προορισμό τους — σήμερα μπορείς να τη διανύσεις σε μια μέρα· τότε μπορούσες σε μία ή δύο εβδομάδες — τελικά περνούν σαράντα χρόνια στην έρημο. Και περνούν μέσα από κάθε είδους περιπέτειες, διότι ταλαντεύονταν ανάμεσα στην πίστη στον Θεό και στην αποστασία. Σε τέτοιο σημείο, ώστε όταν ο Μωυσής έλειψε για λίγο στο όρος για να λάβει τις εντολές και να συναντήσει τον Θεό, ο λαός προσκυνούσε έναν χρυσό μόσχο.
Ολόκληρη η ιστορία του Ισραήλ είναι αυτή η ιστορία ανάμεσα στην πίστη και την απιστία· ανάμεσα στην υπακοή στον Θεό και την απομάκρυνση από τον Θεό. Και η ιστορία του Ισραήλ γίνεται στην Καινή Διαθήκη η ιστορία της Εκκλησίας, του Νέου Ισραήλ. Και η ιστορία της ανθρωπότητας από την έλευση του Χριστού στη γη έως σήμερα είναι η ιστορία της Εκκλησίας, και των ανθρώπων που είτε προσέρχονται στην Εκκλησία είτε πολεμούν την Εκκλησία· ή προσέρχονται και μετά απομακρύνονται. Η παγκόσμια ιστορία από τότε και μέχρι τώρα έχει νόημα μόνο εάν κατανοήσεις ότι υπάρχει ένα σχέδιο σε εξέλιξη, το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία των ανθρώπων. Και πρέπει να έχεις ξεκάθαρη κατανόηση του Χριστιανισμού, της Ορθοδοξίας, της σωτηρίας, για να κατανοήσεις πώς αυτό το σχέδιο εκδηλώνεται μέσα στην ιστορία.
-------
[4] Ιβάν Βασίλιεβιτς Κυριέγιεφσκι (Ivan Kireyevsky, 1806–1856): Ρώσος φιλόσοφος, κριτικός και ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ρωσικού «Σλαβοφιλισμού». Ανατράφηκε με βαθιά παιδεία στη δυτική φιλοσοφία, αλλά κατέληξε να απορρίψει τον δυτικό ορθολογισμό ως πνευματικά μονόπλευρο και ανεπαρκή. Στρέφοντας την προσοχή του στην πατερική θεολογία και στην πνευματική ζωή της ορθόδοξης παράδοσης, υποστήριξε ότι η αληθινή γνώση και ενότητα του ανθρώπου δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσω της «λογικής αυτονομίας» της Δύσης, αλλά προϋποθέτει την εσωτερική ενότητα του νου και της καρδιάς, όπως τη διδάσκει η Ορθοδοξία. Ο π. Σεραφείμ Ρόουζ εκτιμούσε ιδιαίτερα το έργο του Κυριέγιεφσκι, επειδή προσφέρει — ήδη από τον 19ο αιώνα — μια βαθιά διάκριση ανάμεσα στη δυτική διανοητική παράδοση και στην ορθόδοξη εμπειρία, καθώς και ένα κλειδί για την κατανόηση της πνευματικής πορείας της Ευρώπης μετά το Σχίσμα.
[5] Ντέιβιντ Χιουμ (David Hume, 1711–1776): Σκωτσέζος φιλόσοφος του Διαφωτισμού, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αγγλικού εμπειρισμού. Αμφισβήτησε ριζικά την ύπαρξη αντικειμενικών αιτιών, την αξιοπιστία της μεταφυσικής, ακόμη και τη δυνατότητα βεβαίας γνώσης για οτιδήποτε πέρα από τις «εντυπώσεις» των αισθήσεων. Η ακραία εμπειριστική του προσέγγιση οδήγησε σε ριζοσπαστικό σκεπτικισμό, υποσκάπτοντας θεμελιώδη στοιχεία της παραδοσιακής χριστιανικής κοσμοθεωρίας.
[6] Τζορτζ Μπέρκλεϋ (George Berkeley, 1685–1753): Ιρλανδός φιλόσοφος και επίσκοπος της Αγγλικανικής Εκκλησίας, γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αγγλικού εμπειρισμού. Υποστήριξε μια ακραία μορφή ιδεαλισμού, σύμφωνα με την οποία η ύλη ως «ανεξάρτητη πραγματικότητα» δεν υπάρχει· υπάρχουν μόνο οι αντιλήψεις μας και ο Θεός που τις συντηρεί. Η περίφημη αρχή του, esse est percipi («το είναι είναι το να γίνεται αντιληπτό»), άσκησε βαθιά επιρροή στη φιλοσοφία του 18ου αιώνα.
[7] Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724–1804): Γερμανός φιλόσοφος και θεμελιωτής του λεγόμενου «κριτικού ιδεαλισμού». Με το έργο του «Κριτική του Καθαρού Λόγου» εισήγαγε μια ριζική μετατόπιση στη φιλοσοφία: δεν γνωρίζουμε τα πράγματα «καθ’ εαυτά», αλλά μόνο όπως εμφανίζονται μέσα στις κατηγορίες του νου μας. Με αυτή την τοποθέτηση, ο Καντ επιχείρησε να απαντήσει στον ακραίο σκεπτικισμό του Χιουμ, αλλά κατέληξε να θεμελιώσει μια μορφή φιλοσοφικού υποκειμενισμού, στην οποία η αντικειμενική αλήθεια καθίσταται απρόσιτη.
[8] Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε (Johann Gottlieb Fichte, 1762–1814): Γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος και άμεσος διάδοχος του Καντ. Στο έργο του, και ιδιαίτερα στο «Διδασκαλία της Επιστήμης», ανέπτυξε μια ακραία μορφή υποκειμενικού ιδεαλισμού, σύμφωνα με την οποία το «Εγώ» αποτελεί την πρωταρχική πραγματικότητα και «παράγει» τον κόσμο ως αντικείμενο γνώσης. Η άποψή του ότι το εξωτερικό «μη-Εγώ» υπάρχει μόνο ως προϋπόθεση της αυτοσυνειδησίας του «Εγώ» άνοιξε τον δρόμο σε φιλοσοφικές θέσεις όπου η αντικειμενική πραγματικότητα υποβαθμίζεται ή εξαρτάται πλήρως από την ανθρώπινη συνείδηση.
[9] Μαξ Στίρνερ (Max Stirner, 1806–1856): Γερμανός φιλόσοφος, συγγραφέας του «Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του», όπου προβάλλει μια ακραία μορφή ατομικισμού και εγωιστικού αναρχισμού. Για τον Στίρνερ, κάθε εξωτερική αρχή —θρησκευτική, ηθική, πολιτική ή κοινωνική— αποτελεί «φάντασμα» που δεσμεύει το άτομο. Η μόνη πραγματικότητα είναι το απόλυτα αυτόνομο «Εγώ», το οποίο δεν δεσμεύεται από κανέναν νόμο ή αντικειμενική αλήθεια.
[10] The Plain Truth: Περιοδικό που ίδρυσε ο Χέρμπερτ Γ. Άρμστρονγκ το 1934, αρχικά ως έντυπο της οργάνωσής του Radio Church of God (αργότερα Worldwide Church of God). Το περιοδικό γνώρισε εντυπωσιακή διάδοση στον αγγλόφωνο κόσμο κατά τα μέσα και τέλη του 20ού αιώνα, φθάνοντας σε εκατομμύρια αντίτυπα. Το ύφος του συνδύαζε «ειδησεογραφική» ανάλυση με θρησκευτικές ερμηνείες, παρουσιάζοντας τις διεθνείς εξελίξεις μέσα από το ιδιαίτερο εσχατολογικό σχήμα του Άρμστρονγκ. Οι αναγνώστες προσελκύονταν από τον ισχυρισμό ότι το περιοδικό αποκαλύπτει «την απλή, ξεχασμένη αλήθεια» της Αγίας Γραφής και προσφέρει εξηγήσεις για γεγονότα και πολιτικές κρίσεις που «οι άλλοι δεν μπορούν να δουν».
[11] Χέρμπερτ Γ. Άρμστρονγκ (Herbert W. Armstrong, 1892–1986): Αμερικανός θρησκευτικός ηγέτης και ιδρυτής της οργάνωσης «Παγκόσμια Εκκλησία του Θεού», καθώς και εκδότης του περιοδικού «The Plain Truth», που απέκτησε μεγάλη απήχηση στον αγγλόφωνο χώρο κατά τον 20ό αιώνα. Ο Άρμστρονγκ υποστήριζε ότι είχε «ανακαλύψει την αληθινή, χαμένη για αιώνες χριστιανική πίστη», προβάλλοντας ένα σύστημα ιδιότυπης διδασκαλίας, το οποίο συνδύαζε επιλεκτικές βιβλικές ερμηνείες, χρονολογικά σχήματα και προσωπικές αποκαλύψεις.
[12] Έλλεν Γ. Γουάιτ (Ellen G. White, 1827–1915): Αμερικανίδα θρησκευτική συγγραφέας και μία από τις ιδρυτικές φυσιογνωμίες της κοινότητας των Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέρας (Seventh-day Adventists). Στο κίνημα αυτό θεωρείται «προφήτιδα» και θεόπνευστη καθοδηγήτρια, και τα πολυάριθμα έργα της κατέχουν κεντρική θέση στην αυτοσυνείδηση της ομάδας.
[13] Μέγας Κωνσταντίνος (272–337 μ.Χ.): Πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας που νομιμοποίησε τον Χριστιανισμό με το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313) και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον τερματισμό των διωγμών. Θεωρείται Άγιος και Ισαπόστολος από την Ορθόδοξη Εκκλησία, διότι με την προστασία του χριστιανικού λαού και τη στήριξη της Εκκλησίας συνέβαλε καταλυτικά στη διάδοση της πίστεως. Προήδρευσε στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας (325), η οποία καταδίκασε τον Αρειανισμό και διατύπωσε το Σύμβολο της Πίστεως.
Στον σύγχρονο προτεσταντικό και σεκταριστικό λόγο, ο Κωνσταντίνος συχνά παρουσιάζεται —αβάσιμα— ως δήθεν «εκκοσμικευτής» της Εκκλησίας ή ως υπαίτιος για μια υποτιθέμενη «πτώση» της αρχαίας πίστεως. Η Ορθόδοξη Παράδοση, αντίθετα, τον τιμά ως βασικό όργανο της Προνοίας του Θεού για την προστασία και στερέωση της Εκκλησίας.
[14] “Κωνσταντίνεια αλλοίωση (Constantinian shift)”: Όρος που χρησιμοποιείται στη σύγχρονη δυτική θεολογία, κυρίως προτεσταντικής προελεύσεως, για να περιγράψει μια υποτιθέμενη «αλλοίωση» της Εκκλησίας κατά τον 4ο αιώνα, όταν ο Χριστιανισμός απέκτησε νομική υπόσταση και προστάτη την αυτοκρατορική εξουσία. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, η Εκκλησία «έχασε την αυθεντικότητά της», έγινε «κρατική θρησκεία» και «πρόδωσε» το πνευματικό ήθος της.
Αυτή η θεωρία, αν και διαδεδομένη, δεν στηρίζεται σε ιστορικά δεδομένα και χρησιμοποιείται συνήθως από ομάδες που επιδιώκουν να δικαιολογήσουν τη δική τους αποκοπή από την εκκλησιαστική παράδοση. Αγνοεί τη συνοχή της αρχαίας Εκκλησίας, την αδιάσπαστη αποστολική διαδοχή και τη θεμελίωση του δογματικού οικοδομήματος μέσα από τις Οικουμενικές Συνόδους.
Ο π. Σεραφείμ Ρόουζ αναδεικνύει συχνά τις αντιφάσεις αυτής της θεωρίας: αν η Εκκλησία είχε «εκπέσει» τόσο νωρίς, πώς εξηγείται ότι οι ίδιες οι ομάδες που το υποστηρίζουν αποδέχονται τον Κανόνα της Αγίας Γραφής, ο οποίος διαμορφώθηκε ακριβώς από τις Συνόδους που, υποτίθεται, ήταν ήδη «διεφθαρμένες»;
