Οι Δυτικόρρυθμοι Ορθόδοξοι: Μια απροσδόκητη παρουσία στη σκιά της Παράδοσης
Η Δυτικόρρυθμη Ορθοδοξία επανέρχεται ως αμφιλεγόμενο φαινόμενο, εγείροντας κρίσιμα ερωτήματα για τη θεολογική συνοχή, την ενότητα της λατρείας και τα όρια της εκκλησιαστικής οικονομίας.
Μέσα στο σώμα της παγκόσμιας Ορθοδοξίας, εκεί που συνυπάρχει η κατάνυξη με τη μεγαλοπρέπεια του βυζαντινού λειτουργικού τυπικού, υπάρχουν κάποιοι μικροί τόποι, σχεδόν αφανείς, όπου η λατρεία στον Θεό αναπέμπεται με τρόπο διαφορετικό -με τελετές και ψαλμωδίες που μεταφέρουν τους πιστούς στην προσχισματική Ρώμη ή τη μεσαιωνική Αγγλία.
Αυτές οι μικρές νησίδες πίστης αποτελούν τις δυναμικές κοινότητες των oρθοδόξων χριστιανών Δυτικού Ρυθμού (Western-Rite Orthodox), των οποίων οι πιστοί πρεσβεύουν πως η Ορθοδοξία δεν μπορεί στη σάρκα της να είναι μονάχα ανατολική, αλλά οφείλει να είναι οικουμενική, άρα και δυτική.
Ρίζες από το παρελθόν
Η ιστορία αυτών των ορθόδοξων κοινοτήτων δεν έχει την αιτία της σε κάποια σύγχρονη ιδιορρυθμία. Τον 19ο αιώνα κάποιοι ευρωπαίοι χριστιανοί, ρωμαιοκαθολικοί ή αγγλικανοί, ένιωσαν πως κάτω από τις μεταρρυθμίσεις και τις καινοτομίες των δικών τους ομολογιών κρυβόταν μια παλαιά πίστη, καθαρή και ατόφια, που ανήκε στην κοινή χριστιανική εμπειρία των πρώτων αιώνων.
Στράφηκαν τότε προς την Ορθοδοξία με το αίτημα να ενταχθούν σε αυτήν, χωρίς όμως να απαρνηθούν τη δική τους λειτουργική παράδοση και ιδιοπροσωπία. Τότε το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, πιο συγκρατημένα, και η Εκκλησία της Ρωσίας, με μεγαλύτερο ενθουσιασμό, επέτρεψαν σε εκπροσώπους αυτής της θεολογικής τάσης να ενταχθούν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, διατηρώντας στη λατρευτική πράξη τους τη ρωμαϊκή Θεία Λειτουργία- αφού βέβαια αυτή αποκαθαιρόταν από τις μεταγενέστερες δογματικές προσθήκες και αλλοιώσεις. Έτσι γεννήθηκε με τρόπο σχεδόν αφανή το φαινόμενο της Δυτικόρρυθμης Ορθοδοξίας μέσα στο σώμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Μια γέφυρα στην Αμερική
Λίγες δεκαετίες αργότερα, η Δυτικόρρυθμη Ορθοδοξία, που προσωρινά είχε ατονήσει, θα ξαναζωντανέψει πέρα από τον Ατλαντικό. Είναι στις αρχές του 20ού αιώνα, τότε που καταφθάνουν στη Νέα Γη χιλιάδες ορθόδοξοι έλληνες και σλάβοι μετανάστες, με την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Εκείνα τα χρόνια, ο Άγιος Τύχων -ο μετέπειτα Πατριάρχης Μόσχας- διακονεί ως επίσκοπος της Ρωσικής Εκκλησίας στις Η.Π.Α. Κάποια στιγμή θα παρουσιαστούν σε αυτόν επισκοπελιανοί ιερείς και θα του ζητήσουν να ενωθούν με την Ορθοδοξία. Επιθυμούν όμως να διατηρήσουν το δικό τους λειτουργικό ήθος, τις προσευχές και τις ψαλμωδίες που σμίλεψαν τη δική τους πίστη.
Ο Τύχων δεν απορρίπτει την επιθυμία τους, ούτε και την υιοθετεί αμέσως. Μεταβιβάζει το αίτημα στη Μόσχα, όπου θεολόγοι και λειτουργιολόγοι εξετάζουν με προσοχή το Αγγλικανικό Ευχολόγιο (Book of Common Prayer). Και από αυτήν την έρευνα προκύπτει μια νέα μορφή Θείας Λειτουργίας - η λεγόμενη Λειτουργία του Αγίου Τύχωνα. Δεν είναι δημιούργημα του Αγίου Τύχωνα, αλλά φέρει το όνομά του, γιατί εκείνος στάθηκε ως σύνδεσμος για το νέο τολμηρό εγχείρημα. Είναι ο λειτουργικός τύπος της Αγγλικανικής Εκκλησίας μεταρρυθμισμένος προς το ορθόδοξο. Μια γέφυρα ανάμεσα σε μια Δύση που αναζητούσε με αγωνία και μια Ανατολή που αγκάλιαζε με διάκριση.
Η σημερινή εικόνα
Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, η Ορθοδοξία Δυτικού Ρυθμού επιβιώνει ακόμη, όχι ως πείραμα, αλλά ως μια διακριτική παρουσία σε αφανείς γωνιές του ορθόδοξου κόσμου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, στους κόλπους της Αντιοχειανής Αρχιεπισκοπής Βορείου Αμερικής (Πατριαρχείο Αντιοχείας) λειτουργεί Υποεπισκοπή για τους Δυτικόρρυθμους Ορθοδόξους (Western Rite Vicariate) με περίπου 3.000 πιστούς. Η υποεπισκοπή αριθμεί περίπου 20 ενορίες και μία μικρή μοναστική αδελφότητα, που ακολουθεί τον Μοναστικό Κανόνα του Αγίου Βενεδίκτου (+547). Η Ρωσική Εκκλησία Εκτός Ρωσίας (ROCOR) στη Βόρεια Αμερική διατηρεί περίπου 15 κοινότητες, ενώ λίγες ολιγάριθμες κοινότητες δυτικόρρυθμων ορθοδόξων συναντούμε στην Ευρώπη και την Αυστραλία.
Παγκοσμίως, ο συνολικός αριθμός των δυτικόρρυθμων ορθοδόξων πιθανότατα δεν ξεπερνά τους 4.000 πιστούς. Κι όμως, πίσω από τους αριθμούς κρύβεται τροφή για βαθύτερο στοχασμό: Μπορεί τον 21ο αιώνα η Ορθοδοξία να εκφράζεται μέσα από δυτικούς λειτουργικούς τύπους χωρίς να προδίδει τη θεολογία της και να θέτει σε κίνδυνο τη συνοχή της;
Οι Λειτουργίες που τελούνται
Στους κόλπους της Δυτικόρρυθμης Ορθοδοξίας τελούνται δύο κύριες μορφές Θείας Λειτουργίας, καθεμιά με δική της ιστορία και ύφος:
1. Η Λειτουργία του Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου, Πάπα Ρώμης.
Πρόκειται για την Τριδεντινή Λατινική Λειτουργία, μια μετεξέλιξη της παλαιάς ρωμαϊκής Λειτουργίας που ανάγεται στον 6ο αιώνα και τελούνταν στην Εκκλησία της Ρώμης και σε μεγάλο μέρος της Δύσης πριν από το Σχίσμα. Είναι μια Λειτουργία λιτή και αρχοντική συνάμα, με ρυθμικό κάλλος και βαθιά θεολογική εσωτερικότητα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία την δέχθηκε με «απακαθαρμένη» και ελαφρώς μεταρρυθμισμένη μορφή, χωρίς το filioque και άλλες δογματικές αλλοιώσεις. Η Λειτουργία αυτή, στην ορθοδοξοποιημένη της μορφή -όπως δηλαδή τελείται στις κοινότητες των Δυτικόρρυθμων Ορθοδόξων- μπορεί να θεωρηθεί ένα ζωντανό ίχνος της αρχαίας ενότητας της Ανατολής και της Δύσης.
2. Η Λειτουργία του Αγίου Τύχωνα
Όπως αναφέραμε νωρίτερα, πρόκειται για μια προσαρμοσμένη μορφή της αγγλικανικής Λειτουργίας, όπως αυτή εγκρίθηκε από τη Ρωσική Εκκλησία στις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι μια Λειτουργία με ευγένεια ύφους, που τελείται στην αγγλική γλώσσα.
Ενίοτε, στις δυτικόρρυθμες κοινότητες τελούνται και άλλοι τύποι Θείων Λειτουργιών που επιβίωσαν σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης και αποδίδονται σε ορθόδοξους δυτικούς αγίους πριν το Σχίσμα.
Σημείο αντιλεγόμενο
Και όμως -παρά την ειλικρίνεια των προθέσεών τους- οι δυτικόρρυθμοι δεν έπαψαν ποτέ να αποτελούν σημείο αντιλεγόμενο μέσα στην Ορθοδοξία. Κάποιοι που στέκονται με σκεπτικισμό απέναντι στο φαινόμενο της Δυτικόρρυθμης Ορθοδοξίας, υποστηρίζουν ότι η Εκκλησία, ως μια ζώσα παράδοση παραδεδομένης πίστης και λατρείας, δεν μπορεί να χωρίζεται σε διαφορετικά «ύφη», βυζαντινό και δυτικό. Θα τονίσουν ακόμη ότι το βυζαντινό λειτουργικό τυπικό δεν είναι απλώς ένα ανάμεσα σε πολλά τυπικά, αλλά ο μόνος παραδεδομένος αγιοπνευματικός τρόπος με τον οποίο η Εκκλησία προσεύχεται και θεολογεί. Η εισαγωγή δυτικών μορφών, λένε, εγκυμονεί τον κίνδυνο ενός λειτουργικού διχασμού -μιας Εκκλησίας με δύο πρόσωπα- ενώ ανοίγει τον δρόμο σε αμφίβολους ρομαντικούς πειραματισμούς με το παρελθόν.
Άλλοι, όμως, βλέπουν στην αναβίωση του φαινομένου της Δυτικόρρυθμης Ορθοδοξίας μια πράξη συγκατάβασης της Εκκλησίας προς τους αδελφούς της Δύσης.
Όπως η μητέρα δέχεται τον υιό που επιστρέφει, αποδεχόμενη τη μετάνοιά του, χωρίς όμως να απαιτεί αλλαγή της προσωπικότητάς του, έτσι και η Ορθοδοξία, γιατί να μην μπορεί να δέχεται στη λατρεία της την ύπαρξη ορθοδόξων λειτουργικών τύπων που γεννήθηκαν στη Δύση, προτού εκείνη απομακρυνθεί από την Ανατολή; Σε τελευταία ανάλυση, θα υποστηρίξουν, η Εκκλησία των πρώτων αιώνων γνώριζε πολλούς ρυθμούς: τον Αλεξανδρινό, τον Αντιοχειανό, τον Ρωμαϊκό κτλ. Και όμως, ήταν μία Εκκλησία, ένα Σώμα, ένα Πνεύμα.
Το μέτρο της διάκρισης
Σε κάθε περίπτωση, οι ορθόδοξες εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες που φιλοξενούν στους κόλπους τους τις δυτικόρρυθμες κοινότητες δεν αντιμετωπίζουν το όλο ζήτημα με προχειρότητα ή ρομαντισμό. Γνωρίζουν ότι υποομάδες εντός του εκκλησιαστικού συνόλου, με διακριτή ταυτότητα και δη λειτουργική, μπορούν εύκολα να αποκτήσουν την ψευδαίσθηση της αυτάρκειας ή ένα πνεύμα ελιτισμού, να απωλέσουν το πνεύμα της υπακοής και να διαταράξουν την ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος. Γι’ αυτό και ο δυτικός ρυθμός δεν θεωρείται μια «ισότιμη επιλογή» δίπλα στον βυζαντινό, αλλά μάλλον μια κατ’ οικονομίαν παραχώρηση σε εκείνους τους δυτικούς χριστιανούς που επιστρέφουν στην Ορθοδοξία με μια ιδιαιτερότητα στο θέμα της λατρείας.
Τελευταίες σκέψεις
Παρά τις ενδεχομένως ουσιαστικές επιφυλάξεις για την αναβίωση του φαινομένου, η παρουσία των Δυτικόρρυθμων Ορθοδόξων συνιστά αφορμή στοχασμού και αναστοχασμού για την ίδια την ουσία της Ορθοδοξίας και το ιεραποστολικό της άνοιγμα στο σύγχρονο κόσμο.
Μας παροτρύνει να ξανασκεφθούμε βαθύτερα τι σημαίνει να είσαι Εκκλησία: να διατηρείς την παραδεδομένη αλήθεια, χωρίς παραχαράξεις, να σέβεσαι την παράδοση, χωρίς όμως να τη μετατρέπεις σε είδωλο ή προνόμιο ενός μόνο πολιτισμού.
Εξάλλου η πεμπτουσία της Ορθοδοξίας δεν είναι ανατολική, ούτε δυτική.
Είναι καθολική και οικουμενική, όπως καθολικός και οικουμενικός είναι ο όλος Χριστός, όπως μας αποκαλύπτεται σε κάθε ορθόδοξη Θεία Λειτουργία -ανεξαρτήτως γεωγραφικού χώρου, φυλής και γλώσσας -που τελείται «ἐν Πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ».
ΙΧΘΥΣ
Προηγουμένως η ΕΟΔ έγραψε ότι ο Πάπας Λέων ΙΔ' θα διοργανώσει φιλανθρωπικό γεύμα με τρανς ακτιβίστριες.
