Η βασίλισσα των αρετών
Ο ελεων πτωχόν… ευεργετεί εαυτόν
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος εξηγεί το θέμα της ελεημοσύνης, λέγοντας: «μὴ γινώμεθα τῶν ἀλόγων θηριωδέστεροι. Ἐκείνοις πάντα κοινὰ καὶ οὐδὲν τοῦ ἄλλου πλέον ἔχει· σὺ δὲ ἄνθρωπος ὤν, θηρίου γίνῃ χαλεπώτερος, μυρίων πενήτων τροφὰς μιᾷ κατακλείων οἰκίᾳ. Καίτοι γε οὐχ ἡ φύσις ἡμῖν μόνη κοινή, ἀλλὰ καὶ ἕτερα πλείονα· οὐρανὸς κοινὸς καὶ ἥλιος καὶ σελήνη καὶ ἀστέρες καὶ ἀὴρ καὶ θάλασσα καὶ γῆ καὶ ζωὴ καὶ τελευτὴ καὶ γῆρας καὶ νόσος καὶ ὑγεία καὶ χρεία τροφῆς καὶ ἐνδυμάτων. Πῶς οὖν οὐκ ἄτοπον τοὺς ἐν τοσούτοις κοινωνοῦντας ἀλλήλοις ἐν τοῖς χρήμασιν οὕτως εἶναι πλεονέκτας, καὶ τὴν αὐτὴν μὴ διατηρεῖν ἰσονομίαν; Ὁ γὰρ θάνατος τῆς μὲν ἀπολαύσεως ἀπάγει, πρὸς δὲ τὰς εὐθύνας ἄγει. Ἵν' οὖν μὴ τοῦτο γένηται, πολλῇ χρησώμεθα τῇ ἐλεημοσύνῃ. Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ βασίλισσα τῶν ἀρετῶν, ἣ καὶ ἐξαιρήσεται ἡμᾶς τῆς τιμωρίας. Τὰ περιττὰ δὴ ποιήσωμεν χρήσιμα, τὸν πολὺν προέμενοι πλοῦτον, καὶ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως, κἂν μυρία ὦμεν πεπλημμεληκότες, ὁ Θεὸς μεταδώσει συγγνώμης ἡμῖν. Ας μη γινόμαστε αγριότεροι από τα ζώα. Για εκείνα όλα είναι κοινά και κανένα δεν έχει περισσότερα από τα άλλα. Εσύ όμως αν και είσαι άνθρωπος, γίνεσαι σκληρότερος από θηρίο, κλείνοντας ερμητικά σε ένα σπίτι όσα τρόφιμα θα αρκούσαν για να θρέψουν αμέτρητους φτωχούς. Και βέβαια δεν είναι μόνο η φύση μας κοινή, αλλά και άλλα περισσότερα. Και ο ουρανός είναι κοινός και ο ήλιος και η σελήνη και τα αστέρια και ο αέρας και η θάλασσα και η ζωή και ο θάνατος και τα γηρατειά και η αρρώστια και η υγεία και η ανάγκη για τροφή και ένδυση. Πώς λοιπόν δεν είναι παράλογο, αυτοί που μοιράζονται τόσα πολλά μεταξύ τους, στα χρήματα να είναι τόσο πλεονέκτες και να μην τηρούν την ίδια ισονομία; Γιατί ο θάνατος μας απομακρύνει από την απόλαυση, ενώ μας οδηγεί προς τη λογοδοσία. Για να μη γίνει λοιπόν αυτό, ας χρησιμοποιήσουμε την ελεημοσύνη. Γιατί αυτή είναι η βασίλισσα των αρετών, η οποία και θα μας απαλλάξει από την τιμωρία. Τα περισσευούμενα λοιπόν ας κάνουμε χρήσιμα, αφού παραμερίσουμε τον πολύ πλούτο, και την ημέρα της κρίσεως, ακόμα και αν έχουμε διαπράξει μυριάδες παραπτώματα, ο Θεός θα μας συγχωρήσει».(Εις το ρητόν του Προφήτου Δαυϊδ, PG 55, 517-518 διασκευή)
Ο ίδιος ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έκανε πράξη τα κηρύγματά του μοιράζοντας όλα τα υπάρχοντά του σε όσους είχαν ανάγκη και υπερασπιζόμενος τους αδυνάτους από τις αυθαιρεσίες των ισχυρών.
Η ελεημοσύνη αποτελεί σπουδαία αρετή, η κορωνίδα των αρετών, διότι εκδηλώνεται ως αποτέλεσμα της αγάπης, του σεβασμού, του ενδιαφέροντος προς τον συνάνθρωπο. Ο ελεήμων άνθρωπος αναγνωρίζει τον διπλανό του ως κομμάτι του εαυτού του και του δίνει απλόχερα και χωρίς υστεροβουλία, είτε από το περίσσευμα, είτε από το υστέρημά του. Γνωστή είναι η ιστορία με την πτωχή χήρα και το μονόλεπτο. Το νόμισμα του ενός λεπτού που κατείχε ήταν όλη της η περιουσία. Άρα, έδωσε απλόχερα στον έρανο τα πάντα, αποτελώντας διαχρονικό παράδειγμα ανθρωπισμού και αφοσίωσης στο συνάνθρωπο. Σ’ αυτή την δεύτερη περίπτωση, η ελεημοσύνη αποκτά τεράστια αξία και συγκινεί τον Θεό, διότι ο άνθρωπος δείχνει πως έχει αποβάλει το χειρότερο ελάττωμά του, τον εγωισμό του. Βλέπει τα υλικά αγαθά ως σκύβαλα που έχουν μηδαμινή αξία μπροστά στον συνάνθρωπο.
Όμως η ελεημοσύνη δεν είναι μόνο υλικής φύσεως. Εκδηλώνεται και με άλλους τρόπους, με την κατανόηση, την συντροφικότητα, την παρηγοριά, την ηθική στήριξη σ’ αυτόν που υποφέρει. Μάλιστα είναι γνωστή η φράση «ὁ ἐλεῶν πτωχὸν δανείζει θεῷ». Εξάλλου, βασικό κριτήριο κατά την έσχατη κρίση, στη Δευτέρα Παρουσία θα αποτελέσει το πόσους πένητες έθρεψε, το πόσους ρακένδυτους έντυσε, το πόσους δεσμώτες περιέθαλψε ο κάθε άνθρωπος!
Βέβαια το καλό πρέπει να γίνεται και με καλό τρόπο. Εκείνος που ελεεί πρέπει να το κάνει με ταπείνωση και χωρίς εγωισμό και κυρίως με διακριτικότητα, χωρίς να προσβάλλει αυτόν που δέχεται την προσφορά. (Γνωστή είναι η ιστορία του πλούσιου με τα παπούτσια! Ο πλούσιος που χάρισε ένα ζευγάρι παπούτσια σε ένα φτωχό, περνούσε και τον ρωτούσε κάθε μέρα αν του άρεσαν και αν τον εξυπηρέτησαν, μέχρι που ο φτωχός απηυδυσμένος του… τα επέστρεψε!)
Ο Θεός βέβαια δεν έχει ανάγκη την ελεημοσύνη μας. Εμείς έχουμε ανάγκη να ελεούμε και να ευσπλαχνιζόμαστε όχι μόνο για να μην μετατραπεί η σύγχρονη κοινωνία μας σε ζούγκλα, -«homo hominis lupus ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος», όπως λέει και το λατινικό ρητό- αλλά και για να κατασιγάζουμε τα ευτελή μας πάθη -την φιλαργυρία και τον εγωισμό- και τις αδυναμίες που εμποδίζουν να πλησιάσουμε τον Θεό.
Η ελεημοσύνη είναι η βασίλισσα των αρετών, σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, καθώς συνδέεται και με πολλές άλλες αρετές, το φιλότιμο, την ευαισθησία, την δικαιοσύνη, την αγάπη, την ενσυναίσθηση, την ανιδιοτέλεια, την σωφροσύνη, τον αλτρουισμό, την εργατικότητα, την εγκράτεια, την νηστεία, αφού τα χρήματα που εξοικονομούνται από την νηστεία δίνονται απλόχερα σε αναξιοπαθούντες. Εξάλλου, ο ιλαρός- χαρούμενος δότης ευαρεστεί τον Κύριο. Η ελεημοσύνη ήταν κίνητρο για το Θεό να δημιουργήσει την κτίση και να της μεταδώσει τους θείους θησαυρούς της παναγάπης του. Τί άλλο νόημα έχουν τα ιερά λόγια της Γραφής, για τον υπεράγαθο Θεό, ο οποίος «παρέδωσε στο θάνατο το μονογενή του Υιό για χάρη όλων μας»; (Ρωμ. 8,32). Ποιος νους, ποια διάνοια, ποια γλώσσα μπορεί να περιγράψει ή να εκφράσει αυτήν την πράξη; Τόση μεγάλη θέση έχει η ελεημοσύνη κοντά στο Θεό, ώστε αποκαλύπτεται ότι «για τον εύσπλαχνο η τελική κρίση του Θεού θα είναι θρίαμβος»! ( Ιακ. 2,13).
Συγκινητικός για το θέμα και ο Κωστής Παλαμάς:
[…]Ξάφνου ακούω μες στης νύχτας το σκοτάδι
ενός γέρου διακονιάρη τη φωνή,
μια φωνή με βογκητό σαν απ’ τον Άδη:
«Λεημοσύνη, λεημοσύνη, χριστιανοί!»
Τον επόνεσε το γέρο η ψυχή μου,
χέρι αμέσως του απλώνω σπλαχνικό·
«Ω παιδάκι μου, να έχεις την ευχή μου,
ω παιδί μου, να μη ιδείς ποτέ κακό!»
Κι ευθύς νιώθω στην ψυχή μια καλοσύνη,
μια χαρά, μιαν ευτυχία να χυθεί,
σα να είχε το παράθυρο ανοιχθεί […]
Σήμερα, όπως κάθε τέτοια εποχή, την περίοδο προ των εορτών της Θείας Επιφανείας, Χριστουγέννων και Φώτων στην Ορθόδοξη Εκκλησία μας διεξάγεται ο «Έρανος της Αγάπης». Οι πιστοί καλούμαστε να προσφέρουμε ό,τι μπορούμε για να ανακουφισθούν οι έχοντες ανάγκη αδελφοί μας. Σημειωτέον τα γηροκομεία και ορφανοτροφεία εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη βοήθειά μας. Στην εύλογη απορία, ότι πολλές φορές μάς βασανίζει ο λογισμός, πως κάποιοι επαίτες μπορεί να είναι απατεώνες ή να χρησιμοποιούν την ελεημοσύνη μας για επιβλαβείς σκοπούς, ο Όσιος Παΐσιος απαντούσε, ότι «σ’ αυτές τις περιπτώσεις καλό είναι εμείς να τηρούμε με διάκριση την εντολή του Χριστού, δίνοντας έστω ένα μικρό ποσό και Εκείνος φροντίζει τα χρήματα να πηγαίνουν εκεί που πρέπει». Εξάλλου, Μακάριοι οι ελεήμονες, ότι αυτοί ελεηθήσονται… (Ματθαίου ε’ 7).
