Είναι τα παιδιά μας βίαια; Ο πολιτισμός και η βία έννοιες αντίθετες
Στη σύγχρονη εποχή παρατηρείται έντονη αύξηση των περιστατικών βίας, εγκληματικότητας και σχολικού εκφοβισμού στα παιδιά και στους εφήβους
Την σύγχρονη εποχή, έχει αυξηθεί η επιθετικότητα, ειδικά στους νέους, που πολλές φορές παίρνει τη μορφή βίας και παραβατικότητας. Παρατηρούνται συχνά ξυλοδαρμοί σε δημόσιους χώρους, μικροκλοπές και απάτες από ανηλίκους, ακόμα και του δημοτικού σχολείου! Ιδιαίτερα αποκαρδιωτικό είναι ότι κρούσματα βίας –λεκτικής, σωματικής, ψυχολογικής- παρουσιάζονται ενίοτε και μέσα σε σχολικούς χώρους. Μάλιστα ο διεθνής όρος bullying περιγράφει το σχολικό εκφοβισμό.
Γιατί οι ανήλικοι καταφεύγουν στην βία;
Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η πληθωριστική παραγωγή αγαθών εξαπλούστευσαν τη ζωή και βελτίωσαν τις βιοτικές συνθήκες. Ενώ όμως θα έπρεπε ο υλικός αυτός ευδαιμονισμός, ο πλούτος να ευνοήσει την ποιότητα ζωής, παρατηρείται μια τεταμένη κρίση στις διανθρώπινες σχέσεις. Ένα στοιχείο ενδεικτικό αυτής της έντασης είναι η επιθετικότητα που εκδηλώνεται σε παιδιά και εφήβους και μορφοποιείται σε βία, εγκληματικότητα, ανομία, έντονη παραβατική συμπεριφορά.
Το φαινόμενο έχει απασχολήσει κοινωνιολόγους και ψυχολόγους και τα πορίσματα των ερευνών είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά, δεδομένου ότι αυτή η συμπεριφορά είναι περισσότερο ενδημική σε μαθητές. Ορισμένες επιστημονικές θεωρίες εξηγούν την επιθετικότητα σαν έμφυτη παρόρμηση, εκδήλωση ενός βασικού ζωικού ενστίκτου. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι όμως δέχονται πως η επιθετικότητα, η βία και η παραβατικότητα δεν είναι φαινόμενα προσωπικής ψυχολογίας, αλλά αντανάκλαση ενός κοινωνικού περιβάλλοντος που ευνοεί την εκδήλωση των ενστίκτων, που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, ναρκωμένα στον άνθρωπο. Εξάλλου, σύμφωνα με τη Γαλάτεια Καζαντζάκη «εικόνα σου είμαι κοινωνία και σου μοιάζω». Η κοινωνία «προετοιμάζει το έγκλημα και ο δράστης απλά το διαπράττει». Η βίαιη κοινωνία κάνει τους νέους να θεωρούν τη βία σαν φυσιολογική αντίδραση.
Είναι αλήθεια ότι το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι νέοι, έχει χαρακτήρα ανταγωνιστικό σ’ όλα τα επίπεδα ζωής. Ο έφηβος επιζητεί τη γρήγορη καταξίωση σ’ ένα κόσμο που θεωρεί το «ἔχειν» απαραίτητη προϋπόθεση του «εἶναι», - ψευδαίσθηση πως για να είσαι κάτι σπουδαίο πρέπει να έχεις χρήματα πολλά- και πιστεύει ότι το χρήμα λειτουργεί σαν «ζύγι» για την κοινωνική αξιολόγηση. Ο συνάνθρωπος γίνεται ανταγωνιστής και η ζωή «αρένα», προκειμένου να επιβληθεί ο δυνατός που στις σημερινές κοινωνίες ταυτίζεται με τον οικονομικά ισχυρό. Όμως, το παιδί που πιστεύει πως το χρήμα κάνει τα πάντα, είναι έτοιμο να κάνει τα πάντα για την απόκτησή του, να αδικήσει, να χτυπήσει, να αδιαφορήσει προκειμένου να αποκτήσει την νέα διαφημιζόμενη συσκευή κινητού τηλεφώνου.
Τον τρόπο απόκτησης των προϊόντων υποβάλλουν οι διαφημίσεις. Καθημερινά με τον καταιγισμό των διαφημίσεων προβάλλονται ως κυρίαρχα τα πρότυπα του επιτυχημένου, ο ονειρικός κόσμος που αποτελείται από γρήγορα αυτοκίνητα, εντυπωσιακά ρούχα, εκκεντρικούς ανθρώπους. Είναι λογικό έτσι ο νέος της εύπλαστης εφηβικής ηλικίας να μη διστάσει να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για να κερδίσει μια θέση στον κόσμο του «ονείρου». Επιπλέον, πολλές τηλεοπτικές εκπομπές και κινηματογραφικές σειρές εξοικειώνουν τα παιδιά με τη βία, τα «αποστραγγίζουν» συναισθηματικά, τα κάνουν σκληρά, συντελούν στην «άρση της παιδικότητας», δηλαδή απευαισθητοποιούν το παιδί, το κάνουν «μικρομέγαλο», κακέκτυπο- «κακή φωτοτυπία» των μεγαλυτέρων. Του μαθαίνουν από νωρίς πράγματα ακατάλληλα για την ηλικία του που θα του τα εκμυστηρευόταν η οικογένεια, μόνο όταν θα ήταν ώριμο. Διεγείρουν την αρρωστημένη φαντασία, αλλά και ηρωοποιούν περιθωριακούς και παράνομους τύπους ανθρώπων. Ορισμένα από τα σύγχρονα μοντέρνα τραγούδια προωθούν με τους στίχους τους την βίαια αντίδραση ως δήθεν ένδειξη δύναμης και υπεροχής.
Παράλληλα, τα παιδιά εγκλωβισμένα στις μεγαλουπόλεις που τους στερούν την οργανική εκτόνωση στη φύση, καταπιεζόμενα από την έλλειψη χρόνου, τους θορύβους, τον συνωστισμό πολλών ανομοιογενών στοιχείων, θα ζητήσουν νέες διεξόδους. Και όταν το «εγώ» εκρήγνυται αποκλεισμένο από εξόδους διαφυγής δεν μπορεί να χαλιναγωγηθεί, να διοχετευτεί σε πολιτιστικούς χώρους, γιατί απλά οι ηθικές αξίες που λειτουργούσαν άλλοτε σαν προχώματα αναστολής έχουν ξεπέσει.
Απομονωμένοι οι νέοι μέσα στην κοινωνία που έχει χάσει ιδεολογίες και Πίστη και υποκρίνεται πως έχει και τις δύο, αγωνίζονται να αποκτήσουν εσωτερικές σταθερές, στηρίγματα και να ξεκαθαρίσουν τι είναι καλό και τι κακό, σε μια κοινωνία που έχει κάνει κριτήριο του υγιούς το ασθενές.
Τέτοιες ιστορικές καμπές ευνοούν τη γέννηση του φανατισμού, τον παραμερισμό της κριτικής, του προβληματισμού, του αυτοελέγχου. Και τότε η προσκόλληση σε κάποιο κόμμα, σε ποδοσφαιρική ομάδα, σε δόγμα ή πρόσωπο, αντί να λειτουργεί σαν «κανάλι» διοχέτευσης της ψυχικής φόρτισης, γίνεται «λαβύρινθος», που απομακρύνει ακόμη περισσότερο από το νόημα ύπαρξης. Όσο οι πόλεις είναι αφιλόξενες για το κλασικό παιδικό παιχνίδι και ισοπεδωτικές και όσο τα παιδιά εθίζονται στη βία των ψηφιακών παιχνιδιών που με τη μέθοδο της ενθάρρυνσης, καθώς τα επιβραβεύουν για κάθε εικονικό ψηφιακό φόνο στα βιντεοπαιχνίδια, οι νέοι αστήρικτοι θα ψάχνουν ιδανικά και αξίες και οι κοινωνίες «θα κατασκευάζουν» εγκληματίες, που θα ζητούν τη βία για «κάθαρση». Όσο κυριαρχούν τα «πολεμικά» συνθήματα των γηπέδων, το πρόβλημα θα μας ταλαιπωρεί. Όσο αφήνουμε τα παιδιά μας χωρίς συμβουλή, με τις ώρες μπροστά από μια οθόνη κινητού τηλεφώνου, λάπτοπ ή τάμπλετ, το bullying θα εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και στην ψηφιακή του μορφή, πιθανόν με ειρωνικά σχόλια και «πειραγμένες» φωτογραφίες που έχουν ληφθεί χωρίς τη συγκατάθεση των παιδιών.
Ας δούμε την αληθινή μαρτυρία της Γ. Α. μαθήτριας της Α΄ Γυμνασίου: «Κάποιοι συμμαθητές μου με έπαιρναν τηλέφωνο αργά το βράδυ στο κινητό μου, με ξυπνούσαν και με έβριζαν. Βρήκαν μια φωτογραφία μου από γενέθλια και έκαναν κολάζ, αφαιρώντας μέσω της τεχνητής νοημοσύνης κάποια ρούχα που φορούσα και την δημοσίευσαν στο facebook. Από κάτω με χαρακτήριζαν άσχημη. Την είδε όλη η τάξη, αλλά δεν κατάλαβαν τα παιδιά ότι η φωτογραφία αυτή ήταν ψεύτικη. Με ρωτούσαν την άλλη μέρα στα διαλείμματα τι έγινε και χασκογελούσαν εις βάρος μου. Δεν ήξερα τι να κάνω. Έβαλα τα κλάματα. Το είπα στη γιαγιά μου που την εμπιστεύομαι και εκείνη μου είπε να μην ανησυχώ, διότι ξέρει τι πρέπει να κάνει…[…]»
Πως θα μειώσουμε άμεσα τα φαινόμενα βίας και εγκληματικότητας ανηλίκων;
Κάθε προσπάθεια περιορισμού της βίας με αντιβία, με αύξηση της επιτήρησης αποτελεί ημίμετρο, γιατί η βία πάντα γεννά βία. Η αποφυγή της βίας είναι η απάντηση στο κρίσιμο πολιτικό και ηθικό ερώτημα της εποχής: την ανάγκη του ανθρώπου να υπερνικήσει την καταπίεση και τη βία, χωρίς να καταφύγει στην καταπίεση και τη βία. Ο πολιτισμός και η βία είναι έννοιες αντίθετες.
Αν ο κόσμος δεν επενδυθεί ηθικά με ανθρωπιστικά ιδανικά, σεβασμό, δικαιοσύνη, ισότητα, αγάπη για τον άνθρωπο, που χωρίς αυτήν ο κόσμος είναι μια απέραντη μοναξιά, η ειδησεογραφία καθημερινά θα γεμίζει με φόνους, ληστείες ανηλίκων, κλοπές. Όσο η παιδεία μαθαίνει στους νέους την έλξη της βαρύτητας στα σώματα -στυγνές γνώσεις για να παίρνουν καλή βαθμολογία -και όχι της αγάπης στις καρδιές των ανθρώπων, θα αναπαράγει «σαστισμένους θεούς», -ανθρώπους παντοδύναμους και μορφωμένους- που θα ανοίγουν μεν δρόμους επικοινωνίας στο σύμπαν, αλλά θα έχουν χάσει τη συνεννόηση στη γη. Η σωστή οικογενειακή αγωγή δεν σημαίνει μόνο υλική εξασφάλιση των παιδιών. Η οικογένεια οφείλει να παρέχει και πρότυπα ζωής. Με τη διαπαιδαγώγηση νέων ευσυνείδητων που θα λειτουργούν με γνώμονα την αγάπη για τον συνάνθρωπο, η επιθετικότητα θα γίνει άμιλλα και η βία αλληλεγγύη. Κι ακόμα όταν «ντυθούν» οι πόλεις με συναίσθημα, ο ανταγωνισμός θα γίνει αλληλοκατανόηση και ο σημερινός αντίπαλος, αυριανός συνοδοιπόρος της ζωής.
Οι πνευματικοί άνθρωποι, δηλαδή όσοι αγωνίζονται να συνδυάσουν γνώση και αρετή με ανιδιοτελή προσφορά στο συνάνθρωπο, σε πνεύμα αληθινής μετριοφροσύνης, μπορούν να συμβάλλουν στον επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών στόχων, στην αλλαγή νοοτροπίας, ώστε ο άνθρωπος να μην αντιμετωπίζεται σαν αμελητέα ποσότητα, σαν ένα τίποτα, σαν ένας ψυχρός αριθμός μητρώου. Έτσι, θα θεμελιωθούν ειρηνικές κοινωνίες που θα στηρίζονται στην ποιότητα των σχέσεων και όχι στην ποσότητα των αγαθών που καταναλώνονται.
Τότε θα πάψει η διαφήμιση να παίζει το ρόλο του «Προκρούστη», -του αρχαίου μυθικού ληστή που ήθελε να προσαρμόζει τους ανθρώπους στην κλίνη του- αυξομειώνοντας τους νέους, στα μέτρα του υπερκαταναλωτισμού. Πρώτη αξία επιβάλλεται να είναι ο Άνθρωπος και αυτό πρέπει να φαίνεται ακόμη και στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Η αγάπη για τον άνθρωπο είναι το «ραβδί της Κίρκης» που χρειάζεται για να μας ξανακάνει ανθρώπους, να μας δώσει την παιδική αγνότητα που έχουμε χάσει πίσω από την εγκληματικότητα, τη βία, την επιθετικότητα.
Σχολές κατάρτισης για τους κηδεμόνες σε θέματα ψυχολογίας εφήβων είναι αναγκαίες και χρειάζεται να οργανώνονται από όλους τους κοινωνικούς φορείς και όχι μόνο από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Τα συναξάρια των Αγίων της Ορθοδοξίας είναι το καλύτερο «πνευματικό φάρμακο» για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων. Η συμμετοχή των παιδιών στα κατηχητικά σχολεία είναι εκ των πραγμάτων πλέον απαραίτητη.
Το Υπουργείο Παιδείας για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού έχει δημιουργήσει ειδική πλατφόρμα καταγγελιών, stop-bullying.gov.gr, έχει θεσπίσει το θεσμό του «σύμβουλου σχολικής ζωής» και έχει κάνει καμπάνια ενημέρωσης. Οι αρχαιότεροι και καταρτισμένοι σε ζητήματα βίας εκπαιδευτικοί κάνουν διάλογο με τα παιδιά και δρουν προληπτικά στο σχολικό χώρο. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, η πρόληψη είναι καλύτερη και οικονομικότερη από την θεραπεία. Πρέπει λοιπόν να προλάβουμε φαινόμενα βίας, να υπάρχει συνεργασία σχολείου και οικογένειας και να εμπνεύσουμε στα παιδιά μας την απροϋπόθετη αγάπη για το συνάνθρωπο από την νηπιακή τους ακόμη ηλικία, ώστε να αντιμετωπίζουν τον συνάνθρωπό τους ως κομμάτι του εαυτού τους.
