Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός: Η αλήθεια χωρίς θρύλους

Την Παρασκευή 20 Μαΐου 1949, πέντε λεπτά πριν από τις δύο το μεσημέρι, απεβίωσε από καρδιακή συγκοπή ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου), εξέχουσα εκκλησιαστική προσωπικότητα της νεότερης Ελλάδας, με αξιοσημείωτο ρόλο και στο πεδίο της πολιτικής. Ο εκλιπών, ο οποίος είχε γεννηθεί στη Δορβιτσά Ναυπακτίας στις 3 Μαρτίου 1891, διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος (1941-1949), καθώς και αντιβασιλέας (1944-1946), ενώ άσκησε χρέη πρωθυπουργού ένα ολιγοήμερο διάστημα, το φθινόπωρο του 1945.

Η δράση του Δαμασκηνού επί Κατοχής χαρακτηρίστηκε από τολμηρές πρωτοβουλίες και ποιμαντικό έργο που αποσκοπούσε στην ανακούφιση των χειμαζόμενων από το λιμό Ελλήνων, ενώ σημαντικότατη υπήρξε η συμβολή του στη διάσωση πολυάριθμων Εβραίων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Στο πρωτοσέλιδο του φύλλου των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει το Σάββατο 21 Μαΐου 1955 υπήρχε ένα άρθρο αναφορικά με το ρόλο που είχε διαδραματίσει ο Δαμασκηνός τις τελευταίες ημέρες της γερμανικής κατοχής στην Αθήνα και τον Πειραιά, λίγο πριν από την αποχώρηση των ναζιστικών στρατευμάτων και την απελευθέρωση της πρωτεύουσας, τον Οκτώβριο του 1944.

«ΤΑ ΝΕΑ», 21.5.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο εν λόγω δημοσίευμα εξετίθετο η μαρτυρία ενός στενού φίλου του Δαμασκηνού για τα διαδραματισθέντα, του ιατρού Γ. Παγκάλου, τότε καθηγητή της Μικροβιολογίας και Ανοσοβιολογίας της Υγειονομικής Σχολής Αθηνών. Ο διακεκριμένος επιστήμονας, όπως διαβάζουμε στο άρθρο των «Νέων», ήταν εκείνος που είχε φέρει τον Δαμασκηνό σε επαφή με τον Χέλμουτ Φέλμυ, το διοικητή των γερμανικών δυνάμεων Αθηνών, κατόπιν σχετικής διαπραγματευτικής πρωτοβουλίας του έλληνα αρχιερέα.

 

Τα στοιχεία που είχε φέρει στο φως ο καθηγητής Πάγκαλος είχαν ως εξής:

«Εις το φύλλον των ΝΕΩΝ της 16ης Μαΐου ε.έ. (σ.σ. ενεστώτος έτους, δηλαδή του 1955) γράφετε σχετικά με τις περιστάσεις της φυγής των Γερμανών από την Αθήνα ότι οσονδήποτε πρόθυμος και αν είναι κανείς ν’ αναγνωρίση την καλή θέλησι του κ. Χάμπε (σ.σ. ο Ρόλαντ Χάμπε ήταν γερμανός αρχαιολόγος, υπαξιωματικός των γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων, ο οποίος είχε εμπλοκή στο ζήτημα της απελευθέρωσης της Αθήνας ως εκπρόσωπος της Βέρμαχτ) και του στρατηγού Φέλμυ, είναι αδύνατο να μη διατυπώση το ερώτημα: Περί της σωτηρίας των Αθηνών επρόκειτο ή περί της σωτηρίας των Γερμανικών στρατευμάτων;

Έχετε απόλυτα δίκηο, και είμαι σε θέσι να γνωρίζω επειδή έτυχε να παρευρεθώ στην συνάντησιν του αειμνήστου Δαμασκηνού με τον Φέλμυ. Ένα μεσημέρι του Οκτωβρίου 1944 επήγα στου Μακαριωτάτου και τον ευρήκα να βηματίζη πολύ στενοχωρημένος στην βεράντα του σπιτιού όπου κατοικούσε. Εις ερώτησίν μου, μου είπεν ότι έχει πληροφορίας περί προθέσεως των Γερμανών ν’ ανατινάξουν φεύγοντες το φράγμα της λίμνης Μαραθώνος και το εργοστάσιον ηλεκτροπαραγωγής. Θα ήθελα, είπε, να συναντήσω τον Γερμανόν στρατηγόν, αλλά λείπει ο κ. Γεωργάκης (σ.σ. ο νομικός Ιωάννης Γεωργάκης ήταν ο εξ απορρήτων του Αρχιεπισκόπου). Τότε του είπα: Εφ’ όσον πρόκειται για τόσον σοβαρόν θέμα, ευχαρίστως πηγαίνω εγώ. Πραγματικά, μετά δέκα λεπτά ο αξιωματικός της υπηρεσίας με εισήγαγε στο γραφείο του στρατηγού —του οποίου δεν ήξερα τότε ούτε το όνομα— και του λέω:

 

— Η Αυτού Μακαριότης ο Αρχιεπίσκοπος επιθυμεί να έχη μίαν συνάντησιν μαζί σας το ταχύτερον.

— Είσθε διερμηνεύς του; μ’ ερωτά.

— Όχι, απλώς φίλος του.

— Τότε ας έλθη εις τας 5 μ.μ. Θα έχω εγώ τον διερμηνέα μου.

Αμέσως επέστρεψα και ανήγγειλα εις τον Αρχιεπίσκοπον την ορισθείσαν συνάντησιν, προσθέσας ότι εγώ ήμουν πλέον περιττός εφ’ όσον υπήρχεν επίσημος διερμηνεύς.

— Όχι, μου απαντά, θα έλθης μαζί, διότι θέλω δικόν μου άνθρωπον να παρακολουθή την συζήτησιν, διότι δεν ξέρω αν θα μεταφράζη ακριβώς τα λεγόμενά μου ο διερμηνεύς του.

Την 5 μ.μ. είμεθα εις το σαλόνι τού τότε Γερμανικού αρχηγείου, δηλ. εις το ανάκτορον του διαδόχου. Ο Γερμανός στρατηγός ήτο προσηνέστατος και έδειχνε πολύν σεβασμόν, αλλά ήτο προφανές ότι δεν ήτο η συνήθης του στάσις αυτή.

Ο Χέλμουτ Φέλμυ

Ο Μακαριώτατος τού είπεν ότι υπάρχουν φήμαι πως τα Γερμανικά στρατεύματα πρόκειται να συμπτυχθούν προς βορράν και φόβοι ότι θα καταστρέψουν εγκαταστάσεις δυναμένας να χρησιμοποιηθούν, ως το ηλεκτρικόν εργοστάσιον κ.λπ. Είχεν αναπτύξει ο αείμνηστος όλην του την ρητορείαν θέλων να κινήση τα ανθρωπιστικά και χριστιανικά αισθήματα του Γερμανού. Ο διερμηνεύς, ο οποίος καθώς φαίνεται τώρα ήτο ο κ. Χάμπε, μετέφραζε με ευσυνειδησίαν τα λεγόμενα και μόνο μια ή δυο φορές παρενέβην για να διευκολύνω την συνεννόησιν.

Ο στρατηγός ήθελε να φανή ότι θα εισακούση τας παρακλήσεις του Μακαριωτάτου, αλλά ήτο φανερόν ότι ήθελεν ανταλλάγματα. Και μολονότι, ως έλεγε, δεν εφοβείτο κανέναν και ιδίως τους Άγγλους, οι οποίοι δεν διέθεταν βαρέα όπλα όσα εκείνος, ωστόσο επεδίωκε την επέμβασιν του Αρχιεπισκόπου ώστε τα υποχωρούντα στρατεύματα να μη κτυπηθούν.

Ως είναι φυσικόν ο αείμνηστος Δαμασκηνός με πολλήν διπλωματίαν υπέσχετο και όσα ίσως δεν επίστευε ότι ημπορούσε να επιτύχη, και εφύγαμεν από το στρατηγείον με ρητή υπόσχεσιν του Φέλμυ ότι δεν θα προβή εις καμμίαν καταστροφή ειμή προκαλούμενος από επίθεσιν.

Νομίζω ότι επηκολούθησε και δευτέρα συνάντησις, εις την οποίαν δεν έλαβα μέρος, αλλ’ από αυτήν που ανέφερα εσχημάτισα την γνώμην ότι η Αθήνα δεν εσώθη ούτε από τον φιλελληνισμόν του Φέλμυ ούτε από την παρέμβασιν του κ. Χάμπε, αλλά από τις διαπραγματεύσεις που ανέλαβε με δικήν του πρωτοβουλίαν ο Ιεράρχης, που ανήκει πια στη χορεία εκείνων τους οποίους θ’ αναφέρη με υπερηφάνεια η Ελληνική Ιστορία».

 

Του Βασίλη Στεργιόπουλου