Η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή: Η προετοιμασία και η πορεία προς το Πάσχα
«Μετανοίας καιρός και δεήσεως ώρα», όπως λέει το τροπάριο.
Η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι η Χριστιανορθόδοξη χρονική περίοδος της νηστείας και της πνευματικής, ψυχικής και σωματικής προετοιμασίας των πιστών για το Άγιο Πάσχα.
«Ἔφθασε καιρὸς, ἡ τῶν πνευματικῶν ἀγώνων ἀρχὴ, ἡ κατὰ τῶν δαιμόνων νίκη, ἡ πάνοπλος ἐγκράτεια, ἡ τῶν Ἀγγέλων εὐπρέπεια, ἡ πρὸς Θεὸν παρρησία˙ δι΄αὐτῆς γὰρ Μωϋσῆς, γενόμενος τῷ Κτίστῃ συνόμιλος, καὶ φωνὴν ἀοράτων, ἐν ταῖς ἀκοαῖς ὑπεδέξατο, Κύριε, δι΄αὐτῆς ἀξίωσον καὶ ἡμᾶς, προσκυνῆσαί σου τὰ Πάθη καὶ τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν, ὡς φιλάνθρωπος», μας αναφέρει εύστοχα ο υμνωδός.
Ονομάστηκε Τεσσαρακοστή, σε ανάμνηση της νηστείας του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού στην έρημο, η οποία είχε διαρκέσει σαράντα ημέρες. Είναι η αρχαιότερη από όλες τις μεγάλες νηστείες της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Καθιερώθηκε τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Αρχικά διαρκούσε έξι εβδομάδες, ενώ αργότερα προστέθηκε και άλλη μία εβδομάδα. Διαρκεί συνολικά 48 ημέρες, μαζί με την Μεγάλη Εβδομάδα. Ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο.
Βέβαια, η ονομασία Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή Μεγάλη Σαρακοστή, δεν οφείλεται στη μεγάλη διάρκειά της, αλλά στην μεγάλη σημασία του κοσμοσωτηρίου γεγονότος της Αναστάσεως του Κυρίου μας, και σε ανάμνηση των παθών Του. Μέσα σε αυτό το στάδιο των αγώνων, με τη νηστεία, την εξομολόγηση, την προσευχή, την ελεημοσύνη, τις συχνές ακολουθίες, και όλα τα πνευματικά παλέματα προετοιμάζεται ο κάθε Χριστιανός για να αναστηθεί κι αυτός από τα πάθη και τις αμαρτίες του.
Η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, αρχίζει από την Δευτέρα της Α΄ Εβδομάδος των Νηστειών (Καθαρά Δευτέρα–Καθαρά Εβδομάς) και τελειώνει την Παρασκευή της ΣΤ΄ Εβδομάδος (προ των Βαϊων).
Μέγιστη βοήθεια στον αγώνα κάθε πιστού προσφέρει η Εκκλησία, η οποία κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μας καλεί να επαναλάβουμε πολλές φορές στην διάρκεια των Ακολουθιών την προσευχή του Αγίου Εφραίμ του Σύρου: «Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργίας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας μὴ μοὶ δός∙ πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης χάρισαι μοὶ τῷ σῷ δούλω. Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαι μοὶ τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμᾶ πταίσματα καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».
Προκαθήμενοι για την Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή
Στον Κατηχητήριο Λόγου του ο Οικουμενικός Πατριάρχης τονίζει ότι η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι ευκαιρία συνειδητοποιήσεως του βάθους και του πλούτου της πίστεώς μας ως «προσωπικής συναντήσεως με τον Χριστόν», ενώ για την νηστεία προσθέτει ότι: “δέν εἶναι μόνον «βρωμάτων ἀποχή», ἀλλ᾿ «ἁμαρτημάτων ἀναχώρησις», ἀγών κατά τῆς φιλαυτίας, ἀγαπητική ἔξοδος ἀπό τόν ἑαυτόν μας πρός τόν ἐν ἀνάγκαις ἀδελφόν, «καῦσις καρδίας ὑπέρ πάσης τῆς κτίσεως». Ἡ ὁλιστικότης τῆς πνευματικότητος τρέφεται ἀπό τήν ἐμπειρίαν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὡς πορείας πρός τό Πάσχα καί ὡς προγεύσεως τῆς «ἐλευθερίας τῆς δόξης τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ (Ρωμ. η’, 21)”.
Στην αναστάσιμη πορεία την οποία μας καλεί να πορευθούμε η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο μήνυμά του ο Πατριάρχης Βουλγαρίας κ.κ. Δανιήλ. «Από την ημέρα της Ανάστασης του Χριστού, η ανθρώπινη ζωή είναι ένας δρόμος προς την Παγκόσμια Ανάσταση, στην οποία καλούμαστε όλοι από τον στοργικό Επουράνιο Πατέρα μας – να κατανοήσουμε βαθιά, να μιμηθούμε και να ακολουθήσουμε πιστά το μονοπάτι που βάδισε πρώτα απ’ όλα ο Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός», αναφέρει. «Με διάθεση μετανοίας, συμφιλίωση και συγχώρεσης με τον πλησίον, συγκέντρωσης στον εαυτό μας, αγώνα με τους πονηρούς λογισμούς, προσευχή, συμμετοχή στη νηστεία, συμμετοχή στα ιερά Μυστήρια της Εξομολόγησης και της Θείας Ευχαριστίας, ας πλησιάσουμε τον Θεό και ας ελκύσουμε την αγιαστική, ειρηνική και σωτήρια χάρη του Θεού. Είθε αυτό το ταξίδι μας κατά τη διάρκεια της Αγίας Σαρακοστής να είναι αντάξιο της υψηλής μας κλήσης», εύχεται ο Προκαθήμενος της εν Βουλγαρία Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Να πορευθούμε την περίοδο με συγχώρεση και συμφιλίωση καλεί ο Πατριάρχης Γεωργίας κ.κ. Ηλίας. «Συχνά είναι δύσκολο για εμάς να κάνουμε αυτό το βήμα, – να ζητήσουμε συγχώρεση για κάποιον άλλον, ή να ξεχάσουμε το αδίκημα, αλλά πρέπει πάντα να θυμόμαστε το παράδειγμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού», αναφέρει και ζητά συγχώρεση από τον Θεό και το ποίμνιό του.
«Η Ορθόδοξη Εκκλησία ιδρύθηκε από τον Χριστό για να οδηγεί τους ανθρώπους από τη γη στον ουρανό. Σε όλα αυτά μάς βοηθάει η μετάνοια. Η πιο κατάλληλη εποχή είναι η Σαρακοστή. Η παντοδυναμία του Θεού εμπεριέχεται στην πράξη της μετάνοιας», αναφέρει, μεταξύ άλλων, στο δικό του μήνυμα ο Μητροπολίτης Βαρσοβίας και πάσης Πολωνίας κ.κ. Σάββας. «Ας ζητήσουμε ο ένας από τον άλλον άφεση των αμαρτιών μας. Ο Απόστολος Παύλος προτρέπει: “Όταν οργίζεστε, μη φτάνετε ως την αμαρτία· η δύση του ήλιου ας μη σας βρίσκει ακόμα οργισμένους (Εφ. 4:26)”. Είθε ο Παντοδύναμος Κύριος να μας βοηθήσει σε αυτό το ιερό έργο, να μας γεμίσει με τη δύναμη της πίστης, την ομορφιά των καλών πράξεων και το φως της αγάπης για τον Θεό και τους ανθρώπους», προσθέτει.
Η νηστεία
Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, έχει βασικό χαρακτηριστικό της την εγκράτεια και τη νηστεία. Προβάλλει συνταρακτικά πρότυπα τα οποία καλούμαστε να μιμηθούμε για να βιώσουμε την Ανάσταση του Χριστού. Η Εκκλησία μας, τώρα που εισήλθαμε στην πρώτη ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, επιμένει να μας καθοδηγεί πάνω σ’ αυτό που σφραγίζει την περίοδο αυτή: τη νηστεία. Και το πρώτο που τονίζει είναι ο συνδυασμός της νηστείας με την προσευχή.
Με τη βοήθεια του Θεού ξεκινά το πνευματικό μας οδοιπορικό προς το Άγιο Πάσχα. Εγκαινιάζεται η προετοιμασία μας με το τριήμερο, που είναι οι τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τρεις ημέρες απόλυτης νηστείας, ασιτίας, χωρίς καθόλου φαγητό και νερό, κυρίως στη λαύρα του Αγίου Σάββα, στο γυναικείο κοινόβιο στη Βηθανία, αλλά και σε άλλα μοναστήρια των Αγίων Τόπων. Είναι δύσκολο το τριήμερο αυτό. Δεν είναι εύκολη υπόθεση, αλλά βοηθά με τον καλύτερο τρόπο στην έναρξη του πνευματικού μας αγώνα. Μοιάζει με πένθος, μιας και κόβονται εντελώς οι σωματικές μας δυνάμεις και το μυαλό μας περιορίζεται μόνον στα πνευματικά. Ούτε διακονίες, ούτε διακονήματα τις τρεις αυτές πρώτες ημέρες, παρά μόνον προσευχή και ακολουθίες.
Έτσι λοιπόν, η Καθαρά Εβδομάδα, ή η Καθαροβδομάδα όπως επίσης λέγεται –επειδή οι πιστοί «καθαίρονται δια της νηστείας»– είναι η αρχή της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Μας εισάγει σε μια περίοδο μετανοίας και αποτοξίνωσης –σωματικής και ψυχικής– με μοναδικό προσανατολισμό τον Θεό και το Άγιο Πάσχα.
«Μετανοίας καιρός και δεήσεως ώρα», όπως λέει το τροπάριο.
Όσοι, εδώ στην Αγία Γη, ζήσαμε και προλάβαμε τους παλαιούς αγιοταφίτες πατέρες, τον γέροντα Σεραφείμ τον Σαββαϊτη, τον γέροντα Θεοδόσιο της Βηθανίας, τον π. Σωφρόνιο τον τυπικάρη του Αγίου Κωνσταντίνου αλλά και πολλούς άλλους, διαπιστώσαμε πόσο πιστοί τηρητές ήταν των ιερών κανόνων, της νηστείας και του ιερού πηδαλίου.
Ο π. Σεραφείμ νήστευε μέχρι τα 102 του χρόνια, ο μοναχός π. Φιλάρετος ο Κύπριος μέχρι τα 89 του χρόνια, ο π. Δαμασκηνός στον Άγιο Σάββα μέχρι τα 90 του χρόνια, όχι μόνον αυτοί, αλλά και πόσοι άλλοι διακριτικοί πατέρες των Ιεροσολύμων...
Ίσως σε πολλούς φανεί ως υπερβολή, όμως υπήρχαν και υπάρχουν αγιοταφίτες πατέρες που νήστευαν και νηστεύουν με πλήρη αποχή από τροφή και νερό όλη την πρώτη εβδομάδα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και κοινωνούσαν και κοινωνούν το πρώτο Σάββατο των Νηστειών.
Εμείς οι νεώτεροι ως αμαθείς και αρχάριοι τους ρωτούσαμε: «Γιατί άραγε τόση υπερβολή στη νηστεία;».
Και εκείνοι μας απαντούσαν τόσο σοφά και πατερικά: «Διότι, όσο ο έξω άνθρωπος φθείρεται, τόσο ο έσω άνθρωπος -τουτέστιν η ψυχή- ζωογονείται και τρέφεται! Όσο παιδεύουμε τη σάρκα και την κοιλία, τόσο ωφελείται το πνεύμα». «Καλύτερα», έλεγαν, «να φονεύσω εγώ τη σάρκα, παρά η σάρκα να φθείρει τη ψυχή μου που είναι αθάνατη!».
«Νηστεία, αγρυπνία, προσευχή ουράνια χαρίσματα λαβών». Καθώς και «εγκράτεια, εκγύμνασις και της τροφής λιτότης και έγερσις εωθινή εστί μακροβιότης.».
Πώς πρέπει όμως να τηρείται η νηστεία; Την απάντηση την δίνει ο ίδιος ο Χριστός. «Ὅταν δὲ νηστεύητε, μὴ γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ σκυθρωποί· ἀφανίζουσι γὰρ τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὅπως φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες· ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθὸν αὐτῶν. Σὺ δὲ νηστεύων ἄλειψαί σου τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπόν σου νίψαι, ὅπως μὴ φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων, ἀλλὰ τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ, καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ» (Μτθ. 6, 15 – 17).
Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ανάγεται ήδη στους αποστολικούς χρόνους και μαζί με τη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής, είναι οι αρχαιότερες και μόνες νηστείες, που επικυρώθηκαν με Κανόνες Οικουμενικής Συνόδου (ξθ΄ Αγ. Αποστ., ε΄ της Α΄, β΄, κθ΄ και πθ΄ της ΣΤ΄). Είναι αυστηρή, άνευ καταλύσεως «οίνου και ελαίου». Λάδι και κρασί καταλύουμε μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές. Ψάρι καταλύουμε κατά την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Ακολουθίες και Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής τα απογεύματα, τελείται η ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου, που περιέχει ψαλμούς, τροπάρια και ευχές. Γνωστό είναι το τροπάριο «Κύριε των Δυνάμεων».
Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή της Μεγάλης Τεσσαρακοστή τελείται Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Ονομάζεται έτσι γιατί τα Τίμια Δώρα, ο Άρτος και ο Οίνος έχουν προαγιαστεί κατά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής που προηγήθηκε και είναι πιά Σώμα και Αίμα Χριστού, τα οποία προσφέρονται προς μετάληψη. Κάθε Παρασκευή ψάλλεται ο Ακάθιστος ύμνος προς την Παναγία. Ψάλλονται κάθε φορά έξι οίκοι και τη πέμπτη Παρασκευή όλοι μαζί.
