Όταν ο «άγιος» των γραμμάτων συνάντησε τον Άγιο…
Συνήθιζε να ψάλλει στις πολύωρες ολονυκτίες στον Ι. Ν. Αγίου Ελισσαίου στο Μοναστηράκι ως δεξιός ψάλτης. Είχε φανερά επηρεαστεί από τον Άγιο Νικόλαο Πλανά, του οποίου η ζωή υπήρξε μία αδιάκοπη διακονία επί του Θυσιαστηρίου.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δεν ήταν απλός διηγηματογράφος, ήταν και ακούραστος εργάτης του πνεύματος, αγωνιστής της προόδου και της δικαιοσύνης. Έκανε πράξη όσα πίστευε με την λιτή, ασκητική του ζωή. Χαρακτηριστικό περιστατικό που αναδεικνύει τον σπάνιο χαρακτήρα του, όταν τον προσέλαβαν στην εφημερίδα το «Άστυ» και του έδωσαν μισθό 150 δραχμές τον μήνα, ο Παπαδιαμάντης είπε προς έκπληξη όλων: «Πολλές είναι 150. Με φτάνουν 100»!
Χαρακτηρίστηκε ως «άγιος των γραμμάτων», όχι μόνο διότι απέπνεαν τις αξίες της Ορθοδοξίας τα έργα του, αλλά και γιατί συνήθιζε να ψάλλει στις πολύωρες ολονυκτίες στον Ιερό Ναό του Αγίου Ελισσαίου στο Μοναστηράκι ως δεξιός ψάλτης. Αριστερός ψάλτης ήταν ο ξάδελφός του, Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, ενώ εφημέριος του ναού ήταν ο θαυματουργός παπα-Νικόλαος Πλανάς (1851-1932) ο οποίος το 1992 ανακηρύχθηκε Άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία μας.
Η πραγματικότητα ήταν το ερέθισμα για τον Παπαδιαμάντη να δημιουργήσει με τις λέξεις του ολόκληρους ζωγραφικούς πίνακες, να αναπαραστήσει στα διηγήματά του βιώματα και αναμνήσεις από το νησί του, την Σκιάθο. Οι ρεαλιστικές πινελιές του αναμειγνύονται με τα ρομαντικά στοιχεία, απεικονίζοντας την ομορφιά της φύσης, τους απλούς ανθρώπους της υπαίθρου, τους αγνούς και αγαθούς βιοπαλαιστές. Σε κάποια έργα του γίνεται απεικόνιση ονειρική ενός κόσμου ιδεατού, όπου συνυπάρχει το φανταστικό με σκηνές από την καθημερινή ζωή. Φως και ομορφιά, το φυσικό και το υπερφυσικό σε πίνακες μεγάλους και μικρούς, με λεπτομέρειες μοναδικής τεχνικής. Αυτός είναι ο «ζωγράφος» της σύγχρονης λογοτεχνίας μας, ο Παπαδιαμάντης... από τους λίγους συγγραφείς που έχει δημιουργηθεί εταιρεία που μελετά το σπουδαίο και διαχρονικό έργο του, η εταιρία παπαδιαμαντικών σπουδών!
Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι εντελώς προσωπική και αποτελεί ένα κράμα από λόγια, εκκλησιαστικά και λαϊκά στοιχεία. Η δημοτική γλώσσα και το λαϊκό ιδίωμα της Σκιάθου εμφανίζονται στους διάλογους των έργων του, ενώ η καθαρεύουσα στην αφήγηση. Στις περιγραφές χρησιμοποιούσε μια γλώσσα προσεγμένη ως αμιγής καθαρεύουσα, κληρονομιά της παλαιότερης πεζογραφίας.
Συνήθιζε να απεικονίζει την ιδανική ομορφιά στην αρμονική συνύπαρξη φύσης-ανθρώπου. Σκηνοθετώντας στα διηγήματά του παραδείσια φυσικά τοπία, αναδείκνυε με αγνότητα το γυναικείο κάλλος, την φυσική ωραιότητα, την απλότητα, τον καθημερινό δύσκολο αγώνα για τη ζωή. Ο Παπαδιαμάντης καθαγιάζει φύση και γυναικείο σώμα, προσδίδει στο φυσικό στοιχείο μια μυθική, μαγική, εξωπραγματική ομορφιά, προικισμένος με ιδιότυπη ποιητική και λυρική πένα.
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος τον τίμησε με μια από τις καλύτερες κριτικές μελέτες του. Έγραψε ότι: ο Παπαδιαμάντης δεν είπε ψέματα ποτέ, δεν μιμήθηκε αντιγράφοντας ποτέ, δεν προσποιήθηκε ποτέ, δεν έγραψε κάτι ψεύτικο ποτέ. Έκοψε μόνον ολόχρυσα νομίσματα από το μεταλλείο της ψυχής του, της αγνής και αδιάφθορης… Η ψυχή του είναι καθαυτό η ρωμέικη λαϊκή ψυχή».
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήταν πολυγραφότατος: δημοσίευσε το πρώτο του διήγημα, «Το Χριστόψωμο», το 1887. Μέχρι τον θάνατό του δημοσίευσε 135 διηγήματα. Μετά τον θάνατό του δημοσιεύθηκαν 32 ακόμη διηγήματα, μερικά από αυτά ανολοκλήρωτα. Συνολικά το έργο του εκτείνεται σε 3 μυθιστορήματα, 4 νουβέλες, 167 διηγήματα, 16 ποιήματα (εκτός εκείνων που υπάρχουν στο πεζογραφικό του έργο), 4 υμνογραφήματα και 67 περίπου άρθρα και λοιπά κείμενα. Από τις νουβέλες και τα διηγήματα 119 χαρακτηρίζονται σκιαθίτικα, 49 αθηναϊκά και 3 είναι απροσδιόριστης εντοπιότητας. Από το 1882 άρχισε να εργάζεται ως μεταφραστής από τα γαλλικά και τα αγγλικά. Το μεταφραστικό του έργο είναι πλουσιότατο.
Σημειωτέον, «Η Φόνισσα» το 2023 με ερμηνεία από την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, απέσπασε έξι συνολικά βραβεία, ανάμεσά τους αυτά του κοινού και των διεθνών κριτικών. Το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Βαρδιάνος στα σπόρκα» σε σκηνοθεσία Μανούσου Μανουσάκη προβλήθηκε το 2021 από την ΕΡΤ.
Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε δυο από τα έργα του που περιλαμβάνονται στα σύγχρονα σχολικά βιβλία του Λυκείου: «Όνειρο στο κύμα», «Η Φόνισσα».
Ο Παπαδιαμάντης είχε φανερά επηρεαστεί από τον Άγιο Νικόλαο Πλανά, του οποίου η ζωή υπήρξε μία αδιάκοπη διακονία επί του Θυσιαστηρίου. Ήταν φωτισμένος ιερέας, πράος, απονήρευτος, αγνός, απλοϊκός, με βαθιά ταπείνωση, αφιλοχρήματος και άοκνος λειτουργός του Υψίστου. Ο παπα-Νικόλας έκανε θεία λειτουργία καθημερινά και πολλές ολονυκτίες, χωρίς διακοπή, σε διάστημα μισού αιώνα. Όλα τα θαύματα, τα ονόμαζε σημεία. Τα θεωρούσε φυσικά γεγονότα, λόγω της μεγάλης του πίστης. Αρκετοί ενορίτες του, κυρίως μικρά παιδιά, τον έβλεπαν, όταν λειτουργούσε, κυριολεκτικά μεταρσιωμένο.
Τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την αγιότητα του παπα-Νικόλα τις έχουμε από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη που έγραψε: Γνωρίζω ένα ιερέα στην Αθήνα. Είναι ο ταπεινότερος όλων των ιερέων και ο απλοϊκότερος των ανθρώπων. Για κάθε ιεροπραξία, αν δεν του δώσεις τίποτε, δεν ζητεί. Αν του δώσεις χρήματα, δεν κοιτάζει ποτέ πόσα είναι και τα δίνει απλόχερα στον πρώτο φτωχό που θα του ζητήσει βοήθεια ή θα συναντήσει στο δρόμο του! Κάθε χαρτί με ονόματα κεκοιμημένων που του δίνουν, το κρατάει για πάντα και τους μνημονεύει συνεχώς! Στο διήγημά του «Τραγούδια του Θεού» (1908), ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης αναφέρεται στον ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο ιερουργούσε ο παπα-Νικόλας Πλανάς.
Η Εκκλησία μας τον ανακήρυξε επισήμως Άγιο κατά την 135η Συνοδική Περίοδο (1991-1992) του Πανσέπτου Οικουμενικού Πατριαρχείου, με εισήγηση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου. Ο Άγιος Νικόλαος Πλανάς εορτάζει στις 2 Μαρτίου. Εάν η ημέρα της Εορτής συμπίπτει κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τότε η μνήμη του εορτάζεται κατά την επομένη Κυριακή.
Σήμερα, στο δεξιό κλίτος του Ιερού Ναού του Αγίου Ιωάννη του Κυνηγού σε ασημένια λάρνακα βρίσκονται τα ιερότατα και θαυματουργά Λείψανα του Αγίου.
Απολυτίκιο:
Ήχος α’.
Τᾶς τοῦ πλάνου παγίδας ἐκφυγῶν, ἱερώτατε, ἀπλανῶς ἐπορεύθης διὰ βίου, πατὴρ ἠμῶν, Νικόλαε ἀοίδιμε Πλανᾶ, οὐράνια χαρίσματα λαβῶν, ἀγρυπνίαις καὶ νηστείαις, ἱερουργῶν ὁσίως τῷ Κυρίῳ σου. Ὅνπερ καθικετεύων ἐκτενῶς, Νάξιον ἱεράτευμα, πρέσβευε δωρηθῆναι καὶ ἠμὶν τὸ θεῖον ἔλεος.
