Το Ιστoρικό της Ιεράς Μονής Στομίου Κονίτσης
Η Ιερά Μονή Στομίου Κονίτσης, η Μονή Παναγίας Στομιώτισσας, αφιερωμένη στην Γέννηση της Θεοτόκου, βρίσκεται μέσα στην χαράδρα του ποταμού Αώου. Χτισμένη πάνω στο Καταφίλι, ένα μικρό βραχώδη λόφο της αριστερής όχθης του ποταμού και ανάμεσα στις απότομες δασωμένες πλαγιές της Γκαμήλας (2.497 μ) και της Τραπεζίτσας (2.022 μ.) αποτελεί τμήμα του Εθνικού Δρυμού Βίκου-Αώου.
Η Ι. Μονή οφείλει το όνομά της στο Στόμιο, ένα μικρό αλλά εντυπωσιακό άνοιγμα της χαράδρας του Αώου που μοιάζει με εξέδρα. Το μοναστήρι δεσπόζει σ’ αυτό το πλάτωμα πλαισιωμένο από ογκώδεις και πανύψηλους βράχους, απότομες πλαγιές, πεύκα και πλούσια βλάστηση.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
Η παλαιά Ι. Μονή Στομίου (1442) ήταν χτισμένη στην βόρεια όχθη του ποταμού Αώου, στη θέση «Παλαιομονάστηρο». Την ύπαρξή της μαρτυρούν σήμερα ένα πέτρινο αλώνι καθώς και τα τοπονύμια «Κελλιά» και «Σιάδι του παπά». Χτισμένη στην απόμερη και απροσπέλαστη αυτή τοποθεσία αρίθμησε ζωή αιώνων, ως το 1774, οπότε μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση στη νότια όχθη του ποταμού.
Ο Άγιος Παΐσιος, που διέμεινε στην Ι. Μονή από το 1958-1962, αναφέρει: « Εκτίσθη εδώ στην ωραίαν τοποθεσίαν διότι έφευγεν η αγία εικών της Παναγίας κατ’ επανάληψιν από το Παλαιομονάστηρο και ερχόταν εδώ που είναι κτισμένο το κατανυκτικό Εκκλησάκι της Ι. Μ. Στομίου μαζί με ένα κανδήλι. Αφού είδε το θαύμα ο πατήρ Κωνσταντίνος (ηγούμενος), εγνώρισε ότι είναι θέλημα της Παναγίας να κτισθεί εδώ όπου είναι σήμερον κτισμένο. Το έτος 1774 άρχισε την οικοδομήν της νυν Ι. Μ. Στομίου…».
Η μοναχική ζωή άνθισε στο νέο μοναστήρι και στα τέλη του 18ου αι. μαρτυρείται η παρουσία πολλών μοναχών σε αυτό. Τον 19ο αι. ωστόσο η Μονή πέφτει σε παρακμή και ο αριθμός των μοναχών μειώνεται αισθητά. Μάλιστα αρχές του 20ου αι. ερημώνεται.
Από το χέρι του Αγ. Παϊσίου πληροφορούμαστε ότι: «έμεινε επί αρκετά χρόνια άνευ φύλακος μοναχού και έτσι σιγά-σιγά άρχισε να ερημούται και αργότερον την ερημώσανε από κτήματα με την απαλλοτρίωση και πιο αργότερον υπέστη την παντελή ερήμωση υπό των βαρβάρων κατακτητών Γερμανών, οι οποίοι εκάψανε και την Ι. Μονήν το έτος 1943, μήνα Αύγουστον. Το κατανυκτικό εκκλησάκι διεσώθη ως εκ θαύματος με τη θεία δύναμη της Υπεραγίας Θεοτόκου, ως μαρτυρεί η γρεντιά (δοκός) στο αριστερό μέρος του ιερού νάρθηκος».
Σήμερα η Ι. Μονή είναι ενεργό ανδρικό μοναστήρι της Ιεράς Μητροπόλεως Δρυινουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης.
ΚΤΗΡΙΑΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ
Το Καθολικό της Ι. Μονής είναι το μόνο που διασώθηκε από την καταστροφική μανία των Ναζί. Πρόκειται για σταυρεπίστεγη βασιλική με τρούλλο. Ο Ναός κοσμείται με ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Η Μονή οφείλει την ανακαίνισή της στον Αγ. Παΐσιο, ο οποίος μόνασε σ’ αυτήν στο διάστημα 1958-1962. Αν και οι πρώτες προσπάθειες ανακαίνισης είχαν ήδη ξεκινήσει το 1950, ο Άγιος ήταν αυτός που ανέστησε το κατεστραμμένο μοναστήρι με πολλούς κόπους και προσωπική εργασία. Το κελί του Οσίου, μικρό, στενό κι απέριττο αποτελεί σήμερα κόσμημα για την Ι. Μονή. Μετά την αγιοκατάταξη του Αγ. Παϊσίου στο χώρο της Ι. Μονής, στη θέση Σταυρός, με τη μαγευτική θέα, ανεγέρθηκε παρεκκλήσιο προς τιμήν του.
Τα έργα ανακαίνισης του μοναστηριού συνεχίστηκαν στη δεκαετία του 1970 όταν ανέλαβε ηγούμενος (1976-2025) ο προσφάτως κοιμηθείς αείμνηστος π. Κοσμάς Σιώζος.
