Σεραφείμ Ρόουζ: Γ’ ΜΕΡΟΣ 2ης Διάλεξης – Ο Μεσαίωνας
Μια σειρά διαλέξεων για την πνευματική ιστορία της νεότερης εποχής, δηλαδή από την εποχή του Σχίσματος της Ρώμης και εξής.
Γ’ ΜΕΡΟΣ της 2η Διάλεξη του Σεραφείμ Ρόουζ "Ρομαντισμός"
Κάτι ακόμη συνέβη. Η Ορθόδοξη παράδοση δεν περιορίστηκε μόνο στον ορθολογισμό· άρχισε επίσης να αναμειγνύεται με τον ρομαντισμό. Το στοιχείο των παγανιστικών θρύλων που εισχώρησαν σε Ορθόδοξους Βίους Αγίων την εποχή αυτή είχε ως αποτέλεσμα ορισμένοι Βίοι, παρότι διασώζονται στις δικές μας πηγές, όταν τους συγκρίνεις με τους αντίστοιχους μεσαιωνικούς λατινικούς, να μοιάζουν εντελώς αγνώριστοι. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Άγιο Χριστοφόρο[1]. Για τη ζωή του δεν γνωρίζουμε πολλά· ξέρουμε όμως ότι ήταν στρατιώτης, ότι μαρτύρησε και υποβλήθηκε σε βασανιστήρια. Στον βίο του υπάρχουν θαύματα, όπως το ξύλινο ραβδί του που βλάστησε, στοιχεία απόλυτα συμβατά με την Ορθόδοξη αγιολογική παράδοση.
Αλλά υπάρχει ένα βιβλίο του 13ου αιώνα, πολύ διαδεδομένο στη Δύση, Ο χρυσός θρύλος (Golden Legend), μια συλλογή βίων Αγίων, αντίστοιχη με τα ημερήσια συναξάρια του Δημητρίου του Ροστώφ[2]. Μόνο που Ο χρυσός θρύλος μετατρέπει τους βίους σε καθαρά παραμύθια. Όχι απλώς σε διηγήσεις θαυμάτων, αλλά σε ιστορίες που μοιάζουν με φανταστικές αφηγήσεις. Και εκεί, στο 13ο αιώνα, την κορύφωση του Μεσαίωνα, πριν από την Αναγέννηση, παρουσιάζεται ο βίος του Αγίου Χριστοφόρου σε μια μορφή που, διαβάζοντάς την, δεν ξέρεις καν για ποιον Άγιο γίνεται λόγος.
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτό τον «βίο», ο Άγιος Χριστοφόρος ήταν ένας βάρβαρος που αποφάσισε να βρει τον ισχυρότερο βασιλιά του κόσμου για να τον υπηρετήσει. Βρίσκει έναν βασιλιά «μεγαλοπρεπή και δυνατό», τον υπηρετεί, χαίρεται που μπορεί να δείξει την ανδρεία του. Μέχρι που ένας γητευτής, ένας τροβαδούρος, εμφανίζεται στο παλάτι και τραγουδάει, αναφέροντας συχνά τον διάβολο. Κάθε φορά που ακούγεται το όνομα του διαβόλου, ο βασιλιάς κάνει τον σταυρό του. Ο Χριστοφόρος απορεί.
— «Γιατί κάνεις τον σταυρό σου όταν ακούς το όνομα του διαβόλου;»
— «Είμαι Χριστιανός και τον φοβάμαι.»
— «Τον φοβάσαι; Άρα ο διάβολος είναι πιο δυνατός από εσένα. Θα πάω να τον υπηρετήσω!»
Φεύγει λοιπόν ο Χριστοφόρος να βρει τον διάβολο. Συναντά έναν ταξιδευτή:
— «Ποιος είσαι;»
— «Ο διάβολος.»
— «Ωραία, θέλω να σε υπηρετήσω, είσαι ο πιο ισχυρός βασιλιάς.»
Τον ακολουθεί, μέχρι που κάποτε περνούν μπροστά από έναν σταυρό. Ο διάβολος ξαφνικά τρομάζει, κάνει πίσω και το βάζει στα πόδια.
— «Τι έπαθες; Νόμιζα ότι είσαι ο ισχυρότερος.»
— «Δεν αντέχω τον Σταυρό.»
— «Γιατί;»
— «Δεν θα σου πω.»
Ο Χριστοφόρος τον απειλεί ότι, αν δεν του εξηγήσει, θα πάει να βρει κάποιον ισχυρότερο. Τότε ο διάβολος αναγκάζεται να ομολογήσει πως υπάρχει Εκείνος που πέθανε πάνω στον Σταυρό, και Αυτόν τρέμει: ο Χριστός.
— «Άρα υπάρχει ακόμη πιο ισχυρός βασιλιάς· θα πάω να υπηρετήσω Εκείνον.»
Πηγαίνει λοιπόν να βρει τον Χριστό και συναντά έναν ασκητή.
— «Πού μπορώ να βρω τον Χριστό;»
Ο ασκητής τού μιλά για τον Κύριο.
— «Θέλω να Τον υπηρετήσω. Τι πρέπει να κάνω;»
— «Νήστεψε.»
— «Δεν μπορώ.»
— «Τότε προσευχήσου.»
— «Ούτε αυτό μπορώ.»
Τότε ο ασκητής του προτείνει κάτι άλλο:
— «Πήγαινε σε έναν ποταμό, χτίσε μια καλύβα, και κάθε φορά που κάποιος θέλει να περάσει απέναντι, παίρνε τον στους ώμους σου. Αυτό είναι υπηρεσία στον Χριστό».
Και έτσι κάνει. Μέχρι που ένα βράδυ, με καταιγίδα, ακούει μια λεπτή φωνή:
«Χριστοφόρε… Χριστοφόρε…»
Τρεις φορές.
Την τρίτη βλέπει ένα μικρό παιδί, που του ζητά να το περάσει απέναντι.
Το ανεβάζει στους ώμους· ο ποταμός φουσκώνει, το παιδί βαραίνει ολοένα, μέχρι που ο Χριστοφόρος λέει:
— «Νιώθω σαν να κουβαλώ ολόκληρο τον κόσμο.»
Και το παιδί απαντά:
— «Δεν κουβαλάς μόνο τον κόσμο· κουβαλάς τον Δημιουργό του».
Και μετά ακολουθεί το μαρτύριό του.
Φυσικά, όλα αυτά είναι καθαρό παραμύθι, μια ρομαντική επινόηση που εισήχθη σε έναν βίο αγίου. Ίσως επηρεασμένη από παγανιστικές παραδόσεις, ίσως προϊόν φαντασίας. Και όμως, αυτό το είδος ρομαντισμού εισχώρησε πολύ στη μεσαιωνική λατινική αγιολογία. Γι’ αυτό και βλέπουμε Ρωμαιοκαθολικούς και κάποιους Ορθόδοξους που επηρεάστηκαν να ζωγραφίζουν τον Άγιο Χριστοφόρο με τον Χριστό-Παιδί στους ώμους, επειδή ερμηνεύουν κυριολεκτικά το όνομα «Χριστοφόρος» («αυτός που φέρει τον Χριστό»).
Και δεν είναι μόνο αυτό. Πολλοί βίοι στη Δύση του 13ου αιώνα έχουν παρόμοια στοιχεία ρομαντισμού, σε τέτοιο βαθμό που οι πηγές αυτές δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες. Γι’ αυτό και μεταγενέστεροι μελετητές άρχισαν να τις αμφισβητούν. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται και με τις θρυλικές αφηγήσεις περί Γκράαλ, με κέλτικες και παγανιστικές παραδόσει και φυσικά με Τον χρυσό θρύλο.
-----
[1] Άγιος Χριστοφόρος († 3ος αι.): Μάρτυρας της Εκκλησίας, στρατιώτης που μαρτύρησε πιθανότατα επί Δεκίου (249–251). Η αρχαιότερη και αξιόπιστη παράδοση τον παρουσιάζει ως άνδρα εξαιρετικής σωματικής δύναμης και πίστεως, που υπέμεινε φρικτά βασανιστήρια για τον Χριστό. Η Ορθόδοξη παράδοση διασώζει απλούς θαυμαστούς συμβολισμούς, όπως το ραβδί που βλάστησε μετά την προσευχή του. Στη μεσαιωνική Δύση, όμως, ιδίως μέσα από τη Golden Legend (13ος αι.), ο βίος του παραμορφώθηκε με ρομαντικά στοιχεία και φανταστικές διηγήσεις, όπως η ιστορία ότι μετέφερε τον Χριστό-Παιδί στον ώμο διασχίζοντας ποτάμι. Αυτά τα στοιχεία δεν ανήκουν στην παλαιά εκκλησιαστική παράδοση και θεωρούνται υστερότερες λογοτεχνικές προσθήκες, πιθανώς επηρεασμένες από παγανιστικούς και ιπποτικούς μύθους.
[2] Άγιος Δημήτριος του Ροστώφ (1651–1709): Μεγάλος Ρώσος ιεράρχης, ασκητής και λόγιος, γνωστός κυρίως για το μνημειώδες έργο του Μήνας των Αναγνώσεων (Menologion), μια τετράτομη συλλογή βίων Αγίων της Εκκλησίας, αντίστοιχη, σε ορθόδοξη μορφή, με τα συναξάρια της αρχαιότερης παράδοσης. Το έργο του χαρακτηρίζεται από προσεκτική κριτική των πηγών, νηφάλια διήγηση και σεβασμό στην αυθεντική πατερική παράδοση. Θεωρείται από τους σημαντικότερους ανανεωτές της αγιολογίας στη Ρωσική Εκκλησία, ενώ η συμβολή του βοήθησε να διαχωριστούν οι αυθεντικοί βίοι από τις δυτικές ρομαντικές προσθήκες που είχαν εισέλθει σε ορισμένες πηγές.
Μέρος Α', Β' και Γ' της Πρώτης διάλεξης του π. Σεραφείμ Ρόουζ "ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ".
