Πόσο μας επηρεάζουν τα ριάλιτι;
Τα ριάλιτι, τα προγράμματα ρεαλιστικής πραγματικότητας προάγουν τον πολιτισμό; Ριάλιτι προβάλλονται πλέον σε όλους σχεδόν τους τηλεοπτικούς σταθμούς.
Τι είναι τα ριάλιτι;
Είναι τηλεοπτικές εκπομπές που υποτίθεται ότι καταγράφουν καταστάσεις της πραγματικής ζωής, ρεαλιστικά χωρίς συγκεκριμένο σενάριο, με πρωταγωνιστές συχνά άγνωστα άτομα μεταξύ τους που συμβιώνουν αναγκαστικά και όχι επαγγελματίες ηθοποιούς. Σε ορισμένα μάλιστα ριάλιτι επιλέγονται παίκτες που είναι γνωστοί στο τηλεοπτικό κοινό, ώστε να το προσελκύσουν να παρακολουθήσει.
Τα ριάλιτι εμφανίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και στη συνέχεια έγιναν δημοφιλή με την υψηλή τηλεθέαση των Survivor και Big Brother (στο τελευταίο, οι παίκτες κλεισμένοι σε ένα σπίτι παρακολουθούνταν όλο το εικοσιτετράωρο από κάμερες) που αναπαράχθηκαν ως franchise- δικαιόχρηση σε πολλές χώρες του κόσμου. Τα ριάλιτι συνήθως διανθίζονται με «εξομολογήσεις», σύντομες συνεντεύξεις στις οποίες οι συμμετέχοντες λένε την άποψή τους για τα όσα που ζουν στο παιχνίδι, για τη σχέση τους με τους συμπαίκτες ή κάνουν εξομολόγηση μπροστά στην κάμερα προσωπικών γεγονότων της ζωής τους και της οικογενειακής τους κατάστασης. Τα ριάλιτι συνήθως αποσκοπούν στη σταδιακή αποχώρηση των παικτών, είτε αφού ψηφιστούν από μια κριτική επιτροπή, είτε με ψηφοφορία από τους τηλεθεατές, είτε από τους ίδιους τους διαγωνιζόμενους, ώστε αυτός που στο τέλος θα παραμείνει στο παιχνίδι να κερδίσει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό ή ένα συμβόλαιο με μια εταιρία που σχετίζεται με το θέμα του ριάλιτι. Αν δηλαδή είναι διαγωνισμός ομορφιάς, ταλέντου στη μουσική, στη μαγειρική ή αποσκοπεί στην επιβίωση σε δύσκολες συνθήκες η εταιρία- χορηγός επιτυγχάνει την διαφήμισή της.
Σε άλλες πάλι τηλεοπτικές εκπομπές καλούνται να εκθέσουν τα προσωπικά τους προβλήματα βασανισμένοι άνθρωποι και να εκμυστηρευτούν την ζωή τους μπροστά σε σύμβουλους γάμου, ψυχολόγους, ειδικούς επιστήμονες καθώς και κοινό. Οι εκπομπές αυτές συχνά κατηγορούνται για τον ευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου για λόγους θεαματικότητας.
Ρωτήσαμε την Χ. Ξ. μαθήτρια Λυκείου αν θα δεχόταν να λάβει μέρος σε ριάλιτι.
- Βεβαίως θα δεχόμουν. Σκέφτομαι να δηλώσω συμμετοχή όταν γίνω 18.
- Για ποιο λόγο;
- Η συμμετοχή σ’ ένα ριάλιτι θα μου διασφαλίσει το μέλλον στον εργασιακό τομέα. Είναι ο γρήγορος και άμεσος δρόμος που θα μου δώσει πλήθος ευκαιριών, ένας τρόπος να μπω στη σόουμπιζ ή ακόμα και να γίνω διάσημη influencer, να ανοίξω τη δική μου επιχείρηση μετά το τηλεπαιχνίδι, εξαργυρώνοντας την διασημότητα που θα αποκτήσω.
- Δεν φοβάσαι αυτή την δημοσιότητα;
- Όχι. Καθόλου. Επιπλέον, θα βρω ένα δημόσιο βήμα που μου δίνει την ευκαιρία να παρουσιάσω στο προσκήνιο διάφορα κοινωνικά προβλήματα που μπορούν να ευαισθητοποιήσουν άμεσα και ουσιαστικά την κοινή γνώμη, ως πραγματικές ιστορίες από τη ζωή.
- Σε ενδιαφέρουν τα χρήματα, αν κερδίσεις;
- Ποιον δεν ενδιαφέρουν σήμερα; Εξάλλου, τα Reality έχουν αλλάξει το τοπίο των διασημοτήτων, της πολιτικής και της εξουσίας και έχουν κάνει πολλούς ανθρώπους πλούσιους. Οι «αστέρες» τους έχουν μπει στη βιομηχανία του θεάματος. Η Kim Kardashian έχει περιουσία 1,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Στην Αμερική μάλιστα, τέτοιου είδους τηλεοπτικά προϊόντα επηρέασαν την αύξηση δημοτικότητας του Donald Trump, ο οποίος ψηφίστηκε Πρόεδρος των ΗΠΑ.
Αναγνωρίζουμε τους κινδύνους;
Τα κέρδη που αποκομίζει ο παίκτης είναι βραχυπρόθεσμα-πρόσκαιρα.
Γίνεται διάσημος για ένα μικρό χρονικό διάστημα, γεγονός
που του αποφέρει μεν κάποια χρήματα αλλά εύκολα λησμονιέται όταν αρχίσει ο επόμενος κύκλος προβολών. Από την απόλυτη αποδοχή και τον θαυμασμό του κοινού, οι παίκτες περνούν μετά τη λήξη του παιχνιδιού στην «αφάνεια».
Κάποιοι παίκτες γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Οι αντιδράσεις τους σκηνοθετούνται, προβάλλονται μόνο ατυχείς περιστάσεις τους που επιλέγει ο σκηνοθέτης και τελικά ο χαρακτήρας τους παρουσιάζεται μονόπλευρα. Οι συμμετέχοντες χάνουν πολλές από τις προσωπικές τους ελευθερίες με μοναδικό σκοπό την τηλεθέαση που θα αυξήσει τα κέρδη του καναλιού- τηλεοπτικού δικτύου. Μάλιστα, ορισμένα ριάλιτι επιβίωσης έχουν έπαθλο…φαγητό! Οι παίκτες αγωνίζονται σκληρά για να μην μείνουν… νηστικοί, γεγονός που εύκολα μπορεί να συσχετιστεί με την τραχύτητα της καθημερινότητας, ώστε να επικρατήσει τελικά ο απάνθρωπος κυνισμός: κερδίζεις με κάθε μέσο τη δοκιμασία, τότε τρως. Αν όχι…
Ο σκοπός βέβαια του παιχνιδιού είναι ένας και μοναδικός: να πωληθεί το τηλεοπτικό κοινό στους διαφημιστές! Τα ριάλιτι αντιμάχονται την τέχνη. Συνήθως είναι παραγωγές χαμηλού κόστους, τις οποίες προτιμούν τα τηλεοπτικά δίκτυα σε σχέση με μια ακριβή παραγωγή θεατρικών παραστάσεων ή κινηματογραφικών έργων.
Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ψυχολογικής αστάθειας και πολλαπλών ψυχολογικών προβλημάτων από την απότομη και πολύμηνη στέρηση της οικογένειας, αλλά και από την απότομη αλλαγή του τρόπου ζωής των συμμετεχόντων. Η έκθεση προσωπικών στιγμών σε αδιάκριτα μάτια δεν ευνοεί την ολοκλήρωση της προσωπικότητας, την καλλιέργεια αρετών, αλλά την προσποιητή συμπεριφορά, ώστε να γίνει κάποιος αρεστός.
Που οφείλονται τα υψηλά ποσοστά τηλεθέασης τέτοιων εκπομπών;
Ορισμένα ριάλιτι ικανοποιούν την περιέργεια και την αδιακρισία διείσδυσης στην προσωπική ζωή των άλλων και κυρίως στις σκανδαλοθηρικές πτυχές της ζωής. Οι διοργανωτές επιστρατεύουν κάθε επικοινωνιακή, ψυχολογική και σκηνοθετική παράμετρο που προσελκύει και συντηρεί το ενδιαφέρον των τηλεθεατών, όπως επιλογή παικτών με διαφορετικούς χαρακτήρες για να προκύψει καβγάς, καθοδηγητική παρέμβαση του τηλεπαρουσιαστή στα διαδραματιζόμενα, που είναι ειδικός στο να υποδαυλίζει καβγάδες.
Η θεαματοποίηση και η τηλεοπτική βίωση των προβλημάτων των άλλων επενεργεί ενίοτε λυτρωτικά ή καθησυχάζει κάποιους τηλεθεατές για τα προσωπικά τους προβλήματα. Σε εποχή κρίσης αξιών έχουν ατονίσει σημαντικά τα πνευματικά, κοινωνικά και πολιτιστικά ενδιαφέροντα των ανθρώπων και κυρίως των νέων.
Οι θεατές συνηθίζουν να γοητεύονται περισσότερο από την αμεσότητα του ρεαλιστικού θεάματος. Οι πιεστικές βιοτικές συνθήκες, η εξαντλητική εργασία, η έλλειψη επικοινωνίας και το αίσθημα της μοναξιάς στις σύγχρονες καταναλωτικές μεγαλουπόλεις οδηγούν στην τηλεθέαση χαμηλής ποιότητας «εύπεπτων» προγραμμάτων και στην ανάγκη της ανώδυνης φυγής μέσω των μορφών διασκέδασης. Η λέξη «διασκέδαση» από το αρχαίο ρήμα διασκεδάννυμι που σημαίνει διασκορπίζω, περιγράφει τον διασκορπισμό των ψυχικών δυνάμεων.
Κάποια μέσα ενημέρωσης λειτουργούν καθαρά ως εμπορικές επιχειρήσεις.
Τα τηλεοπτικά προγράμματα αυτού του τύπου τροφοδοτούν τη θεματολογία και άλλων εκπομπών, πρωινών μαγκαζίνο, μεσημβρινών κουτσομπολίστικων εκπομπών, οπότε τα κέρδη από την τηλεθέαση πολλαπλασιάζονται και μάλιστα με πολύ εύκολο τρόπο.
Ισχύει η παροιμιώδης λατινική φράση που δηλώνει την ηθική κρίση ‘‘o tempora o mores, ω καιροί ω ήθη"; Ποιες οι συνέπειες της προβολής ριάλιτι;
Υποβαθμίζεται η αισθητική του δέκτη και προσβάλλεται η νοημοσύνη του.
Εθίζεται στην παρακολούθηση χαμηλής ποιότητας προγραμμάτων, προϊόντων υποκουλτούρας, στο εύπεπτο και αναλώσιμο θέαμα. Αποπροσανατολίζονται οι πολίτες από υγιή κοινωνικά και πολιτικά ενδιαφέροντα, άρα υπάρχει έμμεσος κίνδυνος για την Δημοκρατία.
Δημιουργείται η ψευδαίσθηση πως η θέαση της προσωπικής ζωής των άλλων είναι… ψυχαγωγία. Αποϊεροποιείται η ανθρώπινη ζωή. Εδραιώνεται στη συνείδηση των τηλεθεατών η αντίληψη πως είναι επιτρεπτή η εκούσια εκχώρηση των ατομικών δικαιωμάτων, ότι δεν είναι κακό να σε παρακολουθούν αν δεν έχεις κάτι να κρύψεις!
Κάποιες φορές γίνεται προβολή αρνητικών προτύπων, του εύκολου πλουτισμού και της άκοπης ανάδειξης, διαποτίζεται η συνείδηση των νέων με τη νοοτροπία της ήσσονος προσπαθείας- της ελάχιστης προσπάθειας. Περνούν έμμεσα το μήνυμα ότι δεν χρειάζεται να δουλέψεις σκληρά για να πετύχεις στη δουλειά σου, αρκεί η συμμετοχή που θα σε κάνει γνωστό. Δημιουργείται, δηλαδή η ιδεοληψία πως η αναγνωρισιμότητα και όχι οι σπουδές και ο μόχθος της δουλειάς συμβάλλουν στην επίτευξη των στόχων.
Επηρεάζεται η ψυχολογική ισορροπία των συμμετεχόντων. Παρατηρείται παλινδρόμηση της συμπεριφοράς για τη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων. Πρόκειται για μια αμυντική ψυχολογική αντίδραση, κατά την οποία ένα άτομο επιστρέφει σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης ή υιοθετεί παιδικές συμπεριφορές ως αντίδραση στο άγχος, στη δυσφορία ή σε μια δύσκολη συναισθηματική κατάσταση. Παραδείγματα παλινδρόμησης συμπεριφοράς είναι το γοερό κλάμα, ο έντονος και άσβεστος θυμός, η συνεχής γκρίνια για τα πάντα.
Τέτοιες εκπομπές ενισχύουν στερεότυπα, αλλοτριώνουν τον χαρακτήρα των πρωταγωνιστών, αφού καθίσταται η συμπεριφορά τους προσαρμόσιμη στις απαιτήσεις άλλων, εξοικειώνουν με την υιοθέτηση οποιωνδήποτε πρακτικών για το κέρδος του χρηματικού επάθλου, υπονομεύουν κάθε έννοια ανιδιοτελούς συντροφικότητας.
Ορισμένα ριάλιτι ευτελίζουν την προσωπικότητα των παικτών. Οι συμμετέχοντες δεσμεύoνται με ισχυρά συμβόλαια - φυλακίζονται σε ένα συγκεκριμένο χώρο στερούμενοι βασικά δικαιώματα. Τους εκθέτουν ως βορά στην κοινή περιέργεια, τους κάνουν να απεμπολούν τα ατομικά τους δικαιώματα, καταρρακώνουν την αξιοπρέπειά τους, δημιουργώντας ματαιοδοξία. Νομιμοποιείται de facto- στην πράξη η υπέρβαση των ορίων διακριτικότητας. Προβάλλονται εκκεντρικοί χαρακτήρες, οξύθυμοι και θεοποιούνται σε απόλυτο βαθμό η εξωτερική ομορφιά, το χρήμα, το εύκολο κέρδος με κάθε μέσο. Κάποια ριάλιτι διεγείρουν τη διάθεση για κουτσομπολιό- κακόβουλη κοινωνική κριτική, προσβάλλουν την αισθητική και την προσωπικότητα του κοινού. Προάγεται η σκανδαλoθηρία, η ενασχόληση με κάτι που δεν έχει ουσία.
Πώς θα αντισταθούμε στην εύκολη λύση των ριάλιτι;
Οι νέοι οφείλουν να συνειδητοποιήσουν τις αρνητικές επιδράσεις στην προσωπικότητά τους από τέτοιες εκπομπές, που αποδυναμώνουν τους πνευματικούς αμυντικούς μηχανισμούς. Η αποπροσανατολιστική επίδραση τέτοιων εκπομπών πρέπει να αξιολογείται σε συνάρτηση με την αλλοτριωτική τους διάσταση στη συνείδηση. Χρειάζεται πνευματική καλλιέργεια μέσω του καλού βιβλίου, του θεάτρου, του κινηματογράφου. Η δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μέσω του αθλητισμού και της τέχνης, θα μας προσανατολιστεί στο ουσιώδες. Ένα σύνθημα που γράφτηκε πρόχειρα σε ένα τοίχο της Αθήνας είναι αντιπροσωπευτικό της ορθής αντιμετώπισης: «κλείστε την τηλεόραση και… ανοίξτε τα μάτια σας». Τα συναξάρια μας διδάσκουν έμπρακτα πώς να ζούμε το μεγάλο θαύμα της ζωής και να μην την αποϊεροποιούμε λες και πρόκειται για… παιχνίδι.
Νωρίτερα η ΕΟΔ έγραψε για τον κίνδυνο της οκνηρίας: για τη ζωή.
