Σεραφείμ Ρόουζ: Γ' και Δ' ΜΕΡΟΣ της 3ης Διάλεξης – Η Αναγέννηση

Φωτογραφία: ΕΟΔ

Η ΕΟΔ συνεχίζει να δημοσιεύει τις 13 διαλέξεις του π. Σεραφείμ Ρόουζ σε μετάφραση του Γεώργιου Τρακάκη, Επιστήμονα Υλικών Δρ. Επιστήμης και Τεχνολογίας Πολυμερών, Πάτρα. Ένα Ορθόδοξο Μάθημα Επιβίωσης: κατανοώντας την αποστασία του Δυτικού πολιτισμού μέσα από την Ορθόδοξη πίστη.

3η Διάλεξη - Γ’ ΜΕΡΟΣ - Δεισιδαιμονία

Κάτι που σπάνια επισημαίνεται (επειδή όταν μιλάμε για την Αναγέννηση τα βιβλία συνήθως λένε ότι πρόκειται για την αρχή του σύγχρονου “διαφωτισμού”, όταν οι δεισιδαιμονίες του Μεσαίωνα και των “σκοτεινών αιώνων” αρχίζουν να εγκαταλείπονται) είναι κάτι εξαιρετικά σημαντικό για την εποχή αυτή: ότι συνοδεύεται από αύξηση της δεισιδαιμονίας. Είναι η μεγάλη εποχή της αστρολογίας (με διασημότερο τον Νοστράδαμο[1]), της αλχημείας (Παράκελσος[2] και άλλοι), και της μαγείας / μαγγανείας.

Ο Μπούρκχαρτ έχει και εδώ ένα σχετικό σχόλιο, στο κεφάλαιο με τίτλο “Η ανάμιξη αρχαίας και νέας δεισιδαιμονίας”. Γράφει: «…με έναν άλλο τρόπο… η αρχαιότητα άσκησε μια επικίνδυνη επιρροή. Χάρισε στην Αναγέννηση τις δικές της μορφές δεισιδαιμονίας. Κάποια ψήγματα αυτών είχαν επιβιώσει στην Ιταλία καθ’ όλο τον Μεσαίωνα, και η αναβίωση του συνόλου διευκολύνθηκε έτσι ακόμη περισσότερο».

Και όμως, είναι στην περίοδο της Αναγέννησης που η δεισιδαιμονία αυτή άρχισε πραγματικά να προβάλλεται. Και συνεχίζει: «Στις αρχές του 13ου αιώνα, η δεισιδαιμονία αυτή» —η αστρολογία, που είχε γνωρίσει μεγάλη άνθηση στην αρχαιότητα— «εμφανίστηκε ξαφνικά στο προσκήνιο της ιταλικής ζωής».

13ος αιώνας, δηλαδή η ίδια περίοδος των ύστερων Μεσαιωνικών χρόνων.

«Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β΄[3] ταξίδευε πάντοτε με τον αστρολόγο του, τον Θεόδωρο· και ο Ετσελίνο ντα Ρομάνο[4] με μια μεγάλη, καλοπληρωμένη αυλή από τέτοιους ανθρώπους, ανάμεσά τους τον περίφημο Γκουίντο Μπονάττο[5] και τον μακρυγένη Σαρακηνό Παύλο[6] της Βαγδάτης. Σε όλες τις σημαντικές του επιχειρήσεις εκείνοι του όριζαν την ημέρα και την ώρα· και οι γιγάντιες αγριότητες στις οποίες επιδόθηκε ίσως να ήταν εν μέρει πρακτικά συμπεράσματα από τις προφητείες τους. Σύντομα κάθε ενδοιασμός σχετικά με το να συμβουλεύονται τα άστρα έπαψε να υπάρχει».

Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ορθοδοξία οι Πατέρες είναι κάθετα αντίθετοι προς αυτά.

«Σύντομα κάθε ενδοιασμός έπαψε. Όχι μόνο οι ηγεμόνες, αλλά και οι ελεύθερες πόλεις είχαν τους τακτικούς αστρολόγους τους· και στα πανεπιστήμια, από τον 14ο έως τον 16ο αιώνα, διορίζονταν καθηγητές αυτής της ψευδο-επιστήμης, που δίδασκαν δίπλα στους αστρονόμους. Ήταν γνωστό ότι ο Αυγουστίνος και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας είχαν πολεμήσει την αστρολογία, αλλά οι παρωχημένες αντιλήψεις τους απορρίπτονταν με άνετη περιφρόνηση».

Δηλαδή, πλέον δεν υπάρχει κύρος στους Πατέρες· αναζητούν ένα νέο θρησκευτικό θεμέλιο.

«Οι Πάπες συνήθως δεν έκρυβαν την προσήλωσή τους στα άστρα, αν και ο Πίος Β΄, που επίσης περιφρονούσε τη μαγεία, τους οιωνούς και την ερμηνεία των ονείρων, αποτελεί έντιμη εξαίρεση. Ο Ιούλιος Β΄, αντιθέτως, είχε την ημέρα της στέψεώς του και την ημέρα της επιστροφής του από την Μπολόνια υπολογισμένες από αστρολόγους. Ακόμη και ο Λέων Ι΄ φαίνεται πως θεωρούσε την άνθηση της αστρολογίας τιμή για το παπικό του αξίωμα· και ο Παύλος Γ΄ δεν συγκροτούσε ποτέ κονκλάβιο πριν οι αστρολόγοι ορίσουν την κατάλληλη ώρα».

«Σε όλες τις εύπορες οικογένειες το ωροσκόπιο των παιδιών καταρτιζόταν αυτονόητα, και συνέβαινε συχνά άνθρωποι να βασανίζονται τη μισή ζωή τους από μάταιες προσδοκίες γεγονότων που ποτέ δεν συνέβησαν. Τα άστρα ρωτούνταν κάθε φορά που ένας σημαντικός άνδρας έπρεπε να πάρει μια κρίσιμη απόφαση· ακόμη και η ώρα έναρξης μιας επιχείρησης οριζόταν από αυτά. Τα ταξίδια των ηγεμόνων, η υποδοχή ξένων πρεσβευτών, η θεμελίωση δημοσίων κτιρίων εξαρτιόταν από την απάντηση των αστρολόγων».

Και μπορεί κανείς να ρωτήσει γιατί αυτές οι δεισιδαιμονίες ή ψευδο-επιστήμες αρχίζουν τώρα να αυξάνονται. Η απάντηση είναι ότι όταν η Ορθόδοξη παράδοση κυριαρχεί, υπάρχει μια γνώση του καλού και του κακού· υπάρχει μια γνώση των πονηρών δυνάμεων, πώς λειτουργούν, ένα μέτρο για να τις αξιολογεί κανείς. Και όταν αυτό το μέτρο εγκαταλείπεται, όταν αρχίζει να υπάρχει η ιδέα ότι έρχεται κάποιο νέο μέτρο, τότε υπάρχει χώρος ώστε η άγνοια και η δεισιδαιμονία να ευδοκιμήσουν. Θα σημειώσουμε αργότερα, πάνω στο ζήτημα της δεισιδαιμονίας στην εποχή μας, το οποίο κάθε άλλο παρά τόσο απλό είναι όσο νομίζουν οι άνθρωποι· τη σύνδεση, για παράδειγμα, μεταξύ σοσιαλισμού και πνευματισμού, η οποία είναι πολύ ενδιαφέρουσα.

Δ’ ΜΕΡΟΣ

Προτεσταντική Μεταρρύθμιση

Το δεύτερο μεγάλο κίνημα αυτής της περιόδου της Αναγέννησης, όπως συνήθως ερμηνεύεται από τους ιστορικούς, είναι η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Αυτό το κίνημα διαφέρει μόνο εξωτερικά από τον ουμανισμό· στην ουσία αποτελεί μέρος του ίδιου ρεύματος. Είναι επίσης ένα κίνημα του “λόγου”, που στρέφεται εναντίον του Σχολαστικισμού και προσπαθεί να επινοήσει μια απλούστερη μορφή χριστιανισμού, την οποία κάθε πιστός μπορεί να ερμηνεύει μόνος του.

Αυτό το πνεύμα, όπως λέει πολύ σωστά ο Κυριέγιεφσκι, ήταν το ίδιο πνεύμα που αργότερα θα καταστρέψει τον ίδιο τον Προτεσταντισμό. Ο “διαφωτισμένος παρατηρητής”, λέει ο Κυριέγιεφσκι, μπορούσε να διακρίνει τον Λούθηρο πίσω από τον Σχολαστικισμό, και τους σύγχρονους φιλελεύθερους χριστιανούς πίσω από τον Λούθηρο. Ο ίδιος ο Λούθηρος ήταν αυτό που σήμερα θα θεωρούσαμε “στενόμυαλο φανατικό”, ιδίως στα τελευταία χρόνια του. Αλλά άνοιξε την πύλη για τον πλήρη υποκειμενισμό στη θρησκεία. Και με αυτό μάς δίνει επίσης το κλειδί για τη σημερινή εποχή: η αρχή ότι το άτομο — “ό,τι πιστεύω, ό,τι νομίζω, έχει δικαίωμα να ακουστεί” — γίνεται το μέτρο της αλήθειας. Ο ίδιος τελικά κατέληξε σε ένα δικό του δογματικό σύστημα και προσπάθησε να το επιβάλει στους οπαδούς του· αλλά η ιδέα για την οποία πάλεψε ήταν ότι ο κάθε άνθρωπος μπορεί να ερμηνεύει μόνος του την πίστη. Και από αυτό γεννήθηκαν οι διάφορες προτεσταντικές αιρέσεις και παραφυάδες.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι της περιόδου άρχισαν επειδή πλέον υπήρχαν δύο χριστιανισμοί: πρώτα ο Λούθηρος στη δεκαετία του 1520, που είχε ήδη δημιουργήσει ξεχωριστή οργάνωση, και μετά ο Καλβίνος[7] και οι άλλοι Προτεστάντες. Αυτοί συγκρούστηκαν με τους καθολικούς ηγεμόνες. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι του 16ου αιώνα συνεχίστηκαν και στην πραγματικότητα τελείωσαν γύρω στα μέσα του 17ου αιώνα. Αυτοί οι πόλεμοι από μόνοι τους είναι μάλλον ασήμαντοι· το κύριο αποτέλεσμα τους ήταν να δυσφημίσουν συνολικά τη θρησκεία και να οδηγήσουν, στην επόμενη ιστορική περίοδο (που θα δούμε στο επόμενο μάθημα), στην αναζήτηση μιας νέας θρησκείας πέρα από κάθε μορφή χριστιανισμού — δηλαδή στην απαρχή του σύγχρονου Τεκτονισμού.

Ο ουμανισμός και ο προτεσταντισμός συνεχίζουν το έργο του Σχολαστικισμού και του Φραγκίσκου της Ασίζης: την προσπάθεια βελτίωσης της Ορθοδοξίας, την “αναμόρφωση” του χριστιανισμού όπως παραδόθηκε. Έτσι, συνεχίζουν το έργο του “Μεγάλου Ιεροεξεταστή” του Ντοστογιέφσκι. Ο ουμανισμός και ο προτεσταντισμός είναι στάδια στην καταστροφή της χριστιανικής κοσμοθεωρίας. Αργότερα θα έρθουν ακόμη πιο προχωρημένα στάδια.

--------

[1] Νοστράδαμος (Nostradamus, 1503–1566): Γάλλος ιατρός, αστρολόγος και οραματιστής, ευρύτερα γνωστός για τις Προφητείες του, μια συλλογή τετράστιχων γραμμένων σε σκοπίμως αινιγματικό, συχνά δυσνόητο ύφος. Η φήμη του εκτοξεύθηκε κατά την Αναγέννηση, εποχή όπου η αστρολογία και οι αποκρυφιστικές πρακτικές γνώρισαν μεγάλη άνθηση. Ο Νοστράδαμος θεωρήθηκε από πολλούς ως προφήτης, αν και οι προβλέψεις του είναι ασαφείς και επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες· γι’ αυτό και η σύγχρονη ιστορική και επιστημονική έρευνα τον κατατάσσει στους εκπροσώπους της αναγεννησιακής δεισιδαιμονίας. Παρ’ όλα αυτά, η επίδρασή του υπήρξε βαθιά στη δυτική κουλτούρα, καθώς συχνά ανασύρεται σε περιόδους κρίσης ως σύμβολο «μυστηριώδους γνώσης» ή απόκρυφης σοφίας.

[2] Παράκελσος (Paracelsus, 1493–1541): Ελβετός γιατρός, αλχημιστής και φυσιοδίφης, από τις πλέον αινιγματικές μορφές της Αναγέννησης. Το πραγματικό του όνομα ήταν Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, ενώ το «Paracelsus» το υιοθέτησε για να δηλώσει —όπως θεωρούν πολλοί— ότι ξεπερνά τον αρχαίο ιατρό Κέλσο. Αμφισβήτησε την ιατρική αυθεντία του Μεσαίωνα, επέκρινε σφοδρά τον Γαληνό και τον Αβικέννα, και εισήγαγε μια νέα, αλχημιστική-χημική προσέγγιση στην ιατρική. Πίστευε ότι οι ασθένειες έχουν εξωτερικές αιτίες και ότι μπορούν να θεραπευθούν με χημικές ουσίες, μια αρχή που τον καθιστά πρόδρομο της φαρμακολογίας. Ταυτόχρονα όμως βυθίστηκε βαθιά στο πεδίο της μαγικής ιατρικής, της αστρολογίας και της αλχημείας, θεωρώντας ότι ο κόσμος είναι εμποτισμένος με μυστικές δυνάμεις και πνεύματα. Έτσι αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της αναγεννησιακής ανάμιξης επιστήμης, αποκρυφισμού και δεισιδαιμονίας.

[3] Φρειδερίκος Β΄ (1194–1250): Γερμανός αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, γνωστός για την πνευματική του καλλιέργεια αλλά και τον αποκρυφιστικό του προσανατολισμό. Υπήρξε προστάτης της αστρολογίας και των αλχημιστών, ταξιδεύοντας πάντοτε με προσωπικό αστρολόγο. Η εξάρτησή του από «προφητείες» και ωροσκόπια επηρέαζε ακόμη και σοβαρές πολιτικές αποφάσεις.

[4] Ετσελίνο ντα Ρομάνο (Ezzelino da Romano, 1194–1259): Ιταλός άρχοντας της βόρειας Ιταλίας και από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές του 13ου αιώνα. Φημισμένος για την ωμότητα και την τυραννική του διακυβέρνηση, υπήρξε στενός σύμμαχος του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄ και σημαντική μορφή στο πλαίσιο των συγκρούσεων Γουέλφων–Γιβελίνων. Διατηρούσε πολυάριθμους αστρολόγους και μάγους στην αυλή του και λάμβανε σοβαρές πολιτικές και στρατιωτικές αποφάσεις βάσει των «προφητειών» τους. Στην ιστορική μνήμη έμεινε ως τύπος τυραννίας και σκοτεινού μυστικισμού, χαρακτηριστικό παράδειγμα της δεισιδαιμονικής ατμόσφαιρας που επικρατούσε στη Δύση την εποχή της ύστερης μεσαιωνικής κρίσης.

[5] Γκουίντο Μπονάττο (Guido Bonatti, περ. 1210–1296): Ίσως ο πιο διάσημος αστρολόγος της μεσαιωνικής Ιταλίας. Υπηρέτησε τον Ετσελίνο ντα Ρομάνο και απέκτησε τεράστια επιρροή ως σύμβουλος πολιτικών αποφάσεων βάσει αστρολογικών οιωνών. Το έργο του Liber Astronomiae έγινε θεμελιώδες στη δυτική αστρολογική παράδοση. Αποτέλεσε χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής, όπου η αστρολογία αντιμετωπιζόταν ως «επιστήμη» ισότιμη της αστρονομίας.

[6] Παύλος της Βαγδάτης (Paul of Bagdad, 13ος αι.): Σαρακηνός (μουσουλμάνος) αστρολόγος με φήμη σε όλη την Ιταλία. Υπηρετούσε στην αυλή του Ετσελίνου ντα Ρομάνο, και οι πηγές τον περιγράφουν ως εντυπωσιακή μορφή, «μακρυγένη» και επιβλητικό.

[7] Ιωάννης Καλβίνος (Jean Calvin / Ioannes Calvinus, 1509–1564): Γάλλος θεολόγος και από τους κύριους ηγέτες της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Ιδρυτής του Καλβινισμού, διατύπωσε συστηματικά τη διδασκαλία του απόλυτου προορισμού και ανέπτυξε ένα αυστηρό, σχεδόν θεοκρατικό καθεστώς στη Γενεύη. Η σκέψη του στηρίζεται σε έντονο ορθολογισμό και ατομικισμό, ανοίγοντας τον δρόμο για τον σύγχρονο προτεσταντικό κόσμο και πολλές μετέπειτα δυτικές ιδεολογίες.

Читайте также