Ηλεκτρονικές ταυτότητες και προκλήσεις της σύγχρονης εποχής: μία θεώρηση μέσα από το πνευματικό πρίσμα
Σύντομη αναδρομή στην ιστορία
Αφιέρωμα από το Παράρτημα της ΕΟΔ στο Άγιον Όρος.
Στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας υπάρχει μια συμβολική στιγμή: το 1981 καταργήθηκε ο λεγόμενος «φάκελος πολιτικών φρονημάτων», και το 1989 περισσότερα από 17 εκατομμύρια έγγραφα κάηκαν. Τότε αυτό θεωρήθηκε ως νίκη της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του προσώπου έναντι του συστήματος παρακολούθησης και καχυποψίας.
Το 2001 από τις ταυτότητες αφαιρέθηκε η αναφορά του θρησκεύματος και τα δακτυλικά αποτυπώματα. Το κράτος διακήρυξε ότι τα στοιχεία αυτά ανήκουν στα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα.
Ωστόσο, το 2024 η κατάσταση άλλαξε: άρχισε η εφαρμογή ηλεκτρονικών ταυτοτήτων με μικροτσίπ (RFID).
Οι ευρωπαϊκοί κανόνες απαιτούν αυτή τη μορφή εγγράφων μόνο για ταξίδια στο εξωτερικό, ενώ για εσωτερική χρήση κάθε χώρα έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί εναλλακτικές μορφές ταυτοποίησης (διαβατήριο, άδεια οδήγησης κ.λπ.). Συνεπώς, η υποχρεωτική εισαγωγή αποκλειστικά ηλεκτρονικών ταυτοτήτων με τσιπ σε εθνικό επίπεδο αποτελεί επιλογή της συγκεκριμένης κυβέρνησης και όχι απαίτηση της ΕΕ.
Προσωπικός Αριθμός και οι συνέπειές του
Το 2020 θεσπίστηκε ο Προσωπικός Αριθμός (Π.Α.) — ένας μοναδικός κωδικός που περιλαμβάνει δώδεκα χαρακτήρες, του οποίου το βασικό μέρος είναι στην πραγματικότητα ο Αριθμός Φορολογικού Μητρώου (ΑΦΜ). Ο νόμος προβλέπει την απεριόριστη τήρησή του, ακόμη και μετά τον θάνατο του πολίτη.
Το 2025 η Ελληνική Κυβέρνηση αποφάσισε να ενσωματώσει τον Προσωπικό Αριθμό στις νέες ηλεκτρονικές ταυτότητες, με τρόπο ώστε αυτός να αποθηκεύεται στο τσιπ και να αναγράφεται στο έγγραφο. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, μέσω του Π.Α. μπορούν να ενοποιούνται ιατρικά δεδομένα, ασφαλιστικές πληροφορίες, οικονομικά στοιχεία, βιομετρικά δεδομένα και γεωγραφικά ίχνη συναλλαγών. Όλα αυτά — χωρίς την άμεση συγκατάθεση του πολίτη.
Πνευματική διάσταση
Η χριστιανική παράδοση διδάσκει ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του Θεού, και επομένως διαθέτει ελευθερία και προσωπική αξιοπρέπεια. Το ζήτημα δεν βρίσκεται στην ίδια την τεχνολογία — η πρόοδος μπορεί να υπηρετήσει τόσο το καλό όσο και το κακό — αλλά στους σκοπούς που θέτει η εξουσία.
Το 1989 η καύση των χάρτινων «φακέλων» συμβόλιζε την απόρριψη της καχυποψίας και του ολοκληρωτικού ελέγχου από την κοινωνία. Σήμερα προκύπτει ο κίνδυνος ότι, με το πρόσχημα της «διευκόλυνσης των συναλλαγών», διαμορφώνεται ένα νέο σύστημα καταγραφής, πιο τέλειο και πιο επικίνδυνο από το προηγούμενο. Ο ηλεκτρονικός φάκελος μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο περιορισμού της ελευθερίας, εάν στερεί από τον άνθρωπο το δικαίωμα να διαχειρίζεται τα δικά του προσωπικά δεδομένα.
Από την αθώα ταυτοποίηση στον επικίνδυνο προφίλινγκ
Η ταυτοποίηση από μόνη της είναι μια απλή επιβεβαίωση της ταυτότητας: η βεβαίωση ότι πράγματι είμαι αυτός που δηλώνω. Όμως η σύγχρονη εξέλιξη της τεχνολογίας φέρνει μαζί της έναν νέο κίνδυνο — τη μετάβαση από την ταυτοποίηση στο προφίλινγκ.
Το προφίλινγκ σημαίνει τη σύνταξη ενός εκτεταμένου «πορτραίτου» του ανθρώπου με βάση την αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων. Αν παλαιότερα το έγγραφο απλώς επιβεβαίωνε την ταυτότητά σας, τώρα σε ένα ενιαίο σύστημα μπορούν να ενοποιηθούν δεκάδες παράμετροι: κατάσταση υγείας, ιστορικό φορολογικών πληρωμών, στοιχεία εμβολιασμού, διοικητικά πρόστιμα, ακόμη και η συμμετοχή ή μη στις εκλογές.
Ως αποτέλεσμα, η πρόσβαση στα δικαιώματά σας μπορεί να γίνει υπό όρους: σήμερα να ισχύουν, αλλά αύριο να περιορίζονται. Πιθανά σενάρια:
«Είναι διαβητικός».
«Δεν πλήρωσε φόρους».
«Δεν έκανε την τρίτη δόση του εμβολίου».
«Έχει απλήρωτα πρόστιμα».
«Δεν ψήφισε».
Στο σύστημα αξιολόγησης αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απόφαση: «δεν του επιτρέπεται να οδηγεί σήμερα» ή «δεν έχει πρόσβαση σε συγκεκριμένη υπηρεσία».
Η εμπειρία της Κίνας: η πραγματικότητα μιας δυστοπίας
Ένα παρόμοιο μοντέλο έχει ήδη εφαρμοστεί στην Κίνα με τη μορφή του «κοινωνικού βαθμού». Στους πολίτες αποδίδονται μονάδες για την «σωστή» συμπεριφορά: συμμετοχή στις εκλογές, εκπλήρωση φορολογικών υποχρεώσεων, τήρηση των νόμων. Η απώλεια μονάδων οδηγεί σε περιορισμούς: απαγόρευση ταξιδιών, δυσκολίες στη λήψη δανείου ή στην εύρεση εργασίας.
Έτσι, αυτό που κάποτε φαινόταν ως δυστοπία από τα βιβλία του Όργουελ ή του Ζαμιάτιν, έγινε πραγματικότητα για εκατομμύρια ανθρώπους. Κάθε βήμα, κάθε πράξη του πολίτη μπορεί να γίνει μέρος του «ψηφιακού φακέλου» του, ενώ το κράτος αποκτά εργαλείο διαχείρισης όχι μόνο της εξωτερικής συμπεριφοράς, αλλά και των εσωτερικών επιλογών του ανθρώπου.
Πνευματική ματιά: ο κίνδυνος της υποκατάστασης της προσωπικότητας με το προφίλ
Η χριστιανική παράδοση υπενθυμίζει: ο άνθρωπος δεν έχει αξία με βάση μονάδες και βαθμολογίες, αλλά απλά και μόνο ως μοναδική εικόνα του Θεού. Ένα σύστημα που μετατρέπει την προσωπικότητα σε αντικείμενο καταγραφής και αξιολόγησης αποτελεί πρόκληση για την ελευθερία που χάρισε ο Δημιουργός.
Όταν η ταυτότητα παύει να είναι μέσο ταυτοποίησης και μετατρέπεται σε εργαλείο ελέγχου, η κοινωνία εισέρχεται στον δρόμο της δυστοπίας. Οι νέοι κανόνες ταυτοποίησης μπορεί να φαίνονται ως τεχνική διευκόλυνση, αλλά στο βάθος φέρουν την απειλή: τη μετατροπή του ανθρώπου από παιδί του Θεού σε στοιχείο ενός συστήματος.
Ο Προσωπικός Αριθμός ως καθολικό κλειδί
Στις συνθήκες παραβίασης της «αρχής της αναλογικότητας» ο Προσωπικός Αριθμός μετατρέπεται σε καθολικό κλειδί, που ανοίγει την πρόσβαση σε όλες τις πτυχές της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου. Μέσω αυτού είναι δυνατόν:
-σύνδεση με εμπιστευτικά ιατρικά δεδομένα·
-σύνδεση με τράπεζες και πρόσβαση σε λογαριασμούς·
-σύνδεση με πιστωτικές κάρτες, προφίλ αγορών και πλήρης παρακολούθηση συναλλαγών και γεωεντοπισμού.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο σβήνεται το όριο ανάμεσα σε εκείνο που πρέπει να παραμένει προσωπικό και σε εκείνο που μπορεί να βρίσκεται υπό τον έλεγχο του κράτους ή άλλων δομών. Κάθε διαρροή δεδομένων ή κατάχρηση μετατρέπεται σε απειλή απόλυτης διαφάνειας της ζωής του πολίτη.
Πνευματική έμφαση
Η ανθρώπινη ζωή κατά το σχέδιο του Θεού έχει μια κρυφή διάσταση. Το μυστήριο της εξομολόγησης, η προσωπική προσευχή, οι εσωτερικές εμπειρίες — όλα αυτά μαρτυρούν το δικαίωμα του ανθρώπου στην εσωτερική ελευθερία και ακεραιότητα. Όταν όμως τα τεχνικά συστήματα παρέχουν τη δυνατότητα να ανοίγονται όλοι οι τομείς της ζωής με ένα μόνο «κλειδί», προκύπτει ο κίνδυνος να καταστραφεί η ίδια η ιδέα της προσωπικής μυστικότητας.
Αντί του σεβασμού στην μοναδικότητα του προσώπου, εμφανίζεται ο πειρασμός να βλέπουμε τον άνθρωπο μόνο ως σύνολο δεδομένων: ιατρικών, οικονομικών, κοινωνικών. Μια τέτοια μείωση καταστρέφει την πνευματική κατανόηση του ανθρώπου ως εικόνα του Θεού και θέτει σε κίνδυνο τη βάση της ελευθερίας.
Ευπάθεια των ψηφιακών συστημάτων στην Ελλάδα
Ένα επιπλέον ανησυχητικό σημείο είναι η χαμηλή προστασία των προσωπικών δεδομένων στην ίδια την Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια έχουν καταγραφεί μεγάλες κυβερνοεπιθέσεις, που έδειξαν ότι ακόμη και οι κρατικοί φορείς δεν μπορούν να εγγυηθούν την πλήρη ασφάλεια.
– Το 2024 σημειώθηκε μαζική διαρροή προσωπικών δεδομένων φοιτητών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου: ο όγκος των κλαπέντων πληροφοριών έφτασε εκατοντάδες gigabytes και τα δεδομένα κατέληξαν στο dark web.
– Οι υπηρεσίες Gov.gr και TAXISnet υπέστησαν επίθεση από χάκερς από το εξωτερικό, γεγονός που παρέλυσε προσωρινά τη λειτουργία εκατοντάδων κυβερνητικών ιστοσελίδων και επηρέασε το σύστημα ηλεκτρονικών ιατρικών συνταγών.
– Η δημιουργία κεντρικής πλατφόρμας για τις εξετάσεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης συνοδεύτηκε από βλάβες, δείχνοντας ξανά την ευπάθεια της ψηφιακής υποδομής.
– Σε κυβερνοεπιθέσεις υπέστησαν επίσης οι ιστοσελίδες του Υπουργείου Εξωτερικών, του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, της Εθνικής Τυπογραφίας και ακόμη και του Ελληνικού Κοινοβουλίου.
Όλα αυτά τα στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι κανένα σύστημα δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ασφαλές. Αυτό σημαίνει ότι η σύνδεση ολόκληρης της ζωής ενός ανθρώπου με έναν μόνο ηλεκτρονικό αριθμό και μία μόνο ψηφιακή ταυτότητα φέρει τεράστιους κινδύνους — από κλοπή δεδομένων μέχρι πλήρη έλεγχο από εξωτερικές πηγές.
Πνευματικό νόημα
Για τον Χριστιανό, αυτή η κατάσταση δείχνει καθαρά ότι δεν μπορεί να δοθεί απόλυτη εμπιστοσύνη στα τεχνικά μέσα και τα κρατικά συστήματα. Ο άνθρωπος καλείται να εμπιστεύεται τον Θεό και όχι να θεωρεί ότι η ψηφιακή δομή θα του παρέχει προστασία. Η πίστη μας διδάσκει την προσοχή: ό,τι δημιουργείται από τα χέρια του ανθρώπου παραμένει πάντα ευάλωτο και προσωρινό.
Πρόστιμα για παραβάσεις και η ψευδαίσθηση ασφάλειας
Η Ελληνική Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα τα τελευταία χρόνια έχει ήδη επιβάλει σημαντικές κυρώσεις σε κρατικούς φορείς και ιδιωτικές δομές για σοβαρές παραβάσεις των κανόνων GDPR. Αυτό δείχνει ότι ακόμη και στον τομέα όπου ακούγονται διαβεβαιώσεις για «πλήρη ασφάλεια», συμβαίνουν σφάλματα και καταχρήσεις.
Έτσι, το 2024 το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη έλαβε πρόστιμο ύψους 150.000 ευρώ για παραβάσεις που σχετίζονταν με την εφαρμογή των νέων ταυτοτήτων: 50.000 ευρώ για την έλλειψη της απαραίτητης ενημέρωσης των πολιτών και 100.000 ευρώ για το γεγονός ότι δεν πραγματοποιήθηκε η υποχρεωτική αξιολόγηση επιπτώσεων στην προστασία δεδομένων (DPIA).
Την ίδια χρονιά, το Υπουργείο Εσωτερικών τιμωρήθηκε με πρόστιμο 400.000 ευρώ για παράνομη χρήση ηλεκτρονικών μηνυμάτων ψηφοφόρων, και ένας υποψήφιος για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο — με 40.000 ευρώ για συμμετοχή στην ίδια πρακτική. Στην περίπτωση αυτή δεν επρόκειτο για εξωτερική κυβερνοεπίθεση, αλλά για εσωτερική παραβίαση κανόνων — δηλαδή κατάχρηση της πρόσβασης στα δεδομένα από τις ίδιες τις δομές στις οποίες έχουν εμπιστευτεί.
Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι οι απλές υποσχέσεις περί «ασφάλειας των συστημάτων» σημαίνουν λίγα, όταν το ίδιο το κράτος δεν σέβεται τις βασικές αρχές προστασίας της ιδιωτικής ζωής.
Μεγάλες παραβάσεις και απειλές της ιδιωτικότητας στην ψηφιακή εποχή
Τα παραδείγματα διεθνούς και εθνικής πρακτικής δείχνουν πόσο εύκολα οι σύγχρονες τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε βάρος των πολιτών:
Υπόθεση Clearview AI (2022): Η Ελληνική Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα επέβαλε το μεγαλύτερο πρόστιμο στην ιστορία στην αμερικανική εταιρεία Clearview AI — 20 εκατομμύρια ευρώ — για παράνομη χρήση της τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου και συλλογή βιομετρικών δεδομένων Ελλήνων πολιτών χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Σε άλλες χώρες της Ευρώπης (Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Αυστρία) η εταιρεία επίσης τιμωρήθηκε με πρόστιμα συνολικά άνω των 100 εκατομμυρίων ευρώ και υποχρεώθηκε να διαγράψει τα δεδομένα των Ευρωπαίων πολιτών σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Προστασία Δεδομένων.
Σκάνδαλο παρακολούθησης πολιτικών και δημοσιογράφων (2022): Η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών της Ελλάδας (ΕΥΠ) χρησιμοποίησε το λογισμικό Predator για παράνομη παρακολούθηση πολιτικών, δημοσιογράφων και κρατικών υπαλλήλων. Αυτή η υπόθεση, γνωστή ως «Ελληνικό Watergate», δείχνει με σαφήνεια πόσο ευάλωτη γίνεται η ιδιωτική ζωή των πολιτών όταν οι κρατικοί φορείς διαθέτουν εκτεταμένες τεχνολογικές δυνατότητες χωρίς διαφανή έλεγχο.
Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι ακόμη και με την ύπαρξη νόμων και εποπτικών αρχών, ο κίνδυνος παραβίασης της ιδιωτικότητας παραμένει υψηλός. Κάθε κεντρικό σύστημα που ενοποιεί προσωπικά, βιομετρικά και οικονομικά δεδομένα απαιτεί ιδιαίτερα αυστηρό έλεγχο και διαφάνεια.
Παγκόσμια παραδείγματα κατάχρησης ψηφιακών τεχνολογιών
Το πρόβλημα των απειλών στην ιδιωτικότητα και του ελέγχου των πολιτών δεν περιορίζεται σε μια μόνο χώρα. Σε πολλά κράτη οι ψηφιακές τεχνολογίες χρησιμοποιούνται για παρακολούθηση και διαχείριση του πληθυσμού, προκαλώντας ανησυχία για τις ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών:
ΗΠΑ (NSA και σκάνδαλο Σνόουντεν, 2013): Η αποκάλυψη από τον Έντουαρντ Σνόουντεν μαζικής παράνομης παρακολούθησης τηλεφωνικών κλήσεων και διαδικτυακής δραστηριότητας εκατομμυρίων πολιτών στις ΗΠΑ και στο εξωτερικό. Αυτή η υπόθεση έδειξε ότι ακόμη και οι ανεπτυγμένες δημοκρατίες μπορούν να χρησιμοποιούν ψηφιακές τεχνολογίες για μαζική επιτήρηση.
Καναδάς (Freedom Convoy, 2022): Η κυβέρνηση χρησιμοποίησε τεχνολογίες αναγνώρισης βιομετρικών δεδομένων και πάγωσε τραπεζικούς λογαριασμούς των συμμετεχόντων σε μαζικές διαδηλώσεις κατά των περιοριστικών μέτρων σχετικά με τον COVID-19. Αυτό το παράδειγμα δείχνει πώς τα ψηφιακά εργαλεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την καταστολή της πολιτικής δραστηριότητας των πολιτών.
Ινδία (Aadhaar, ψηφιακή ταυτοποίηση): Το σύστημα ψηφιακής ταυτοποίησης, αρχικά παρουσιάστηκε ως μέσο διευκόλυνσης της πρόσβασης των πολιτών σε κρατικές υπηρεσίες, αλλά γρήγορα μετατράπηκε σε εργαλείο συλλογής δεδομένων και παρακολούθησης. Το 2018, η κρατική βάση δεδομένων ταυτοτήτων υπέστη πολλαπλές διαρροές, επηρεάζοντας περίπου 1,1 δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Αυτά τα διεθνή παραδείγματα δείχνουν ότι η εισαγωγή καθολικών ψηφιακών ταυτοποιητών, που ενοποιούν βιομετρικά, οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα, φέρει κινδύνους κατάχρησης και περιορισμού των ατομικών ελευθεριών. Αυτό που σήμερα φαίνεται ως ευκολία ή τεχνική αναγκαιότητα, αύριο μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο καταναγκασμού.
Πνευματικές αξίες
Οι σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες παρέχουν στον άνθρωπο ευκολία, αλλά ταυτόχρονα φέρουν τον κίνδυνο αντικατάστασης της ελευθερίας με έλεγχο και προφίλινγκ. Οι προσωπικοί αριθμοί, οι ηλεκτρονικές ταυτότητες και οι κεντρικές βάσεις δεδομένων μπορούν να μετατρέψουν τη ζωή του καθενός σε ένα σύνολο αριθμών και εγγραφών.
Από πνευματική άποψη, ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού και διαθέτει μια εσωτερική μυστικότητα, την οποία ούτε το κράτος ούτε οι τεχνολογίες πρέπει να παραβιάζουν. Η αξία του προσώπου δεν μετριέται με βιομετρία, τραπεζικούς λογαριασμούς ή κοινωνικές βαθμολογίες.
Η αληθινή προστασία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς μας ξεκινά με την επίγνωση αυτού: οι τεχνολογίες πρέπει να υπηρετούν τον άνθρωπο και όχι να τον μετατρέπουν σε αντικείμενο παρακολούθησης. Διατηρώντας τον σεβασμό στην προσωπική μυστικότητα, διατηρούμε και τη δυνατότητα να ζούμε σε μια κοινωνία όπου η ανθρώπινη ελευθερία, η συνείδηση και οι πνευματικές αξίες υπερισχύουν κάθε ψηφιακού συστήματος.
Στοιχεία για την παρούσα παραγωγή αντλήσαμε από το φυλλάδιο "ΟΧΙ στον Προσωπικό Αριθμό και τις Ηλεκτρονικές Ταυτότητες", έκδοση του Δημοκρατικού Πατριωτικού Λαϊκού Κινήματος ΝΙΚΗ. Δείτε εδώ το σχετικό φυλλάδιο.
