Η κλοπή της ιστορίας ή … η ιστορία μιας κλοπής;
Γιατί τα μνημεία του Παρθενώνα πρέπει να επιστρέψουν στην Αθήνα;
Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη αναφερόμενη στο πρόσφατο δείπνο που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα των Γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο σημείωσε ότι «ενέργειες, όπως αυτή του πρόσφατου δείπνου στην Duveen Gallery, στην πραγματικότητα ενδυναμώνουν στη διεθνή κοινότητα τα επιχειρήματα της Ελλάδας για την ανάγκη επανένωσης των Γλυπτών.
Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, από τους 97 σωζόμενους λίθους από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 40 στην Αθήνα. Από τις 64 σωζόμενες μετόπες, οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στο Λονδίνο. Από τις 28 σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, οι 19 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 9 στην Αθήνα. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων. Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στη νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστάται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας.
Τα μνημεία από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, είχαν αφαιρεθεί παράνομα από τον λόρδο Έλγιν από το 1801 εώς το 1804 και βρίσκονται μέχρι σήμερα στο βρετανικό μουσείο! Όμως δεν πρόκειται για ένα αυτοτελές ή ένα απλό καλλιτεχνικό έργο, ώστε να μπορεί να νομιμοποιείται η κατοχή του με διάφορους τίτλους ιδιοκτησίας, όπως συμβαίνει για παράδειγμα μ’ ένα πίνακα ζωγραφικής, που έχει την ίδια αξία σε όποιο χώρο και αν εκτεθεί. Τα έργα τέχνης αυτά είναι κυρίως από τη ζωφόρο, τις μετόπες και τα αετώματα του Παρθενώνα και πλαισίωναν το συνολικό αρχιτεκτονικό δημιούργημα του ναού με την απαράμιλλη αισθητική τους. Άρα πρέπει να επανατοποθετηθούν στο φυσικό γενέθλιο χώρο τους για να επανασυνδεθούν ιστορικά και αισθητικά με το ιστορικό μνημείο. Δεν μπορεί το μισό κομμάτι τους να είναι στην Αθήνα και το άλλο μισό στην Αγγλία.
Το δίκαιο που επικαλείται το Βρετανικό μουσείο για την κατοχή των έργων αυτών, δεν έχει νομική βάση -κι ας υποτίθεται ότι τα αγόρασαν από τον Έλγιν το 1816- γιατί ήταν προϊόν παράνομης αφαίρεσης και κατοχής. Ο λόρδος Έλγιν είχε πάρει οθωμανικό πουγιουρδί ή μεκτάμπ -δεν έχει βρεθεί το επίσημο έγγραφο- και όχι σουλτανικό φιρμάνι, δηλαδή κρατικό και ιερό έγγραφο- . Είχε προφορική άδεια από το Οθωμανικό κράτος μόνο για να φτιάξει εκμαγεία, δηλαδή καλούπια για αντίγραφα! Η αρχαιολόγος Ζεϊνέπ Μποζ, προϊσταμένη του Τμήματος Καταπολέμησης της Λαθρεμπορίας του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, ανακάλυψε ότι δεν υπάρχει κάποιο είδος επίσημου έγγραφου και άρα το φιρμάνι που επικαλέστηκε ο Ελγιν ήταν… πλαστό! Η υπόδουλη Ελλάδα αγωνιζόταν για τη λευτεριά της, προσπαθούσε να αποτινάξει τον Οθωμανικό ζυγό. Οι κατακτητές δεν είχαν δικαίωμα να δώσουν άδεια για δημιουργία εκμαγείων για κάτι που δεν τους ανήκε. Ωστόσο, το Αγγλικό συνεργείο «κατακρεούργησε» και απέκοψε βίαια τα μνημεία από τις βάσεις τους και κατέστρεψε αρκετά κατά το κατέβασμά τους με σχοινιά, ρίχνοντάς τα ακόμη και από μεγάλο ύψος σε κοσκινισμένο χώμα. Καταστροφή υπέστησαν τα μνημεία και κατά τη μεταφορά τους με κάρα στο λιμάνι του Πειραιά. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ήρθε και το ναυάγιο του πλοίου «Μέντορας» που τα μετέφερε, έξω από τα Κύθηρα, για να ολοκληρώσει την καταστροφή. Τα γλυπτά έμειναν στον βυθό δύο χρόνια μέχρι την ανέλκυσή τους από Καλύμνιους δύτες, ώσπου μεταφέρθηκαν τελικά στην Αγγλία στην ιδιωτική συλλογή του Έλγιν. Αρχικά, τα μνημεία διακόσμησαν την νέα βίλα του!
Τα μνημεία του Παρθενώνα είναι τεκμήρια της ιστορίας της τέχνης και ως εκ τούτου της πολιτισμικής συνέχειας των Ελλήνων. Δεν μπορεί κανείς να οικειοποιηθεί την ιστορία ενός λαού, την τέχνη του, αγνοώντας το ηθικό του δικαίωμα να απολαμβάνει την αισθητική αρτιότητα και ομορφιά των μνημείων του τόπου του και να επανασυνδέεται νοερά με την πολιτισμική του παράδοση. Το αττικό τοπίο που διαμόρφωσε καλλιτεχνικά αυτό το αισθητικό πρότυπο είναι και ο φυσικός χώρος που πρέπει να εκτίθενται τα γλυπτά αυτά. Τα μνημεία αποκτούν ξανά την καλλιτεχνική και πολιτισμική τους διάσταση όταν εντάσσονται στο φυσικό τους χώρο και ανακτούν την αισθητική τους ισορροπία με το περιβάλλον. Σημειωτέον αποτελεί ιερόσυλη πράξη η αφαίρεση τμήματος θρησκευτικού ναού!
Τα μνημεία είναι παγκόσμια σύμβολα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, του ορθολογισμού, της διαλεκτικής μεθόδου, του μέτρου, της φιλοσοφίας, των ανθρωπιστικών αξιών, διαχρονικά αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και της παράδοσης των Ελλήνων. Η έκθεση των μαρμάρων σε άλλο κράτος, αποσυνθέτει τον συμβολισμό. Είναι σαν να εκτίθενται στην Αθήνα τεράστιοι ογκόλιθοι- βράχοι του Στόουνχεντζ. Τέτοια μοναδικά μνημεία αποτελούν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά των λαών και προστατεύονται από την UNESCO, η οποία έχει μάλιστα και ως έμβλημα (!) τον Παρθενώνα.
Επιχείρημα, έωλο του Βρετανικού μουσείου ήταν ότι φυλάσσονται σωστά στο Λονδίνο, σε μουσείο με μεγάλη επισκεψιμότητα. Όμως, πλέον στην Αθήνα υπάρχει το σύγχρονο και ασφαλές μουσείο της Ακρόπολης, που πληροί τους όρους φύλαξης και προστασίας. Αντίθετα, Άγγλοι αρχαιολόγοι δε σεβάστηκαν τα μνημεία και προσπάθησαν να λευκάνουν την όψη τους με χρήση οξέος καθαρισμού το 1938, που αλλοίωσε το φυσικό χρώμα του πεντελικού μαρμάρου. Αδιανόητο είναι ότι χρησιμοποιούνται και ως ¨ντεκόρ¨ σε δεξιώσεις στους χώρους του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου.
Η επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα ανταποκρίνεται και στο κοινό περί δικαίου αίσθημα της αγγλικής κοινωνίας, η οποία σε συντριπτικό ποσοστό (92%) από τη δεκαετία του ΄80, είχε ταχθεί υπέρ της επιστροφής τους στην Ελλάδα σε τηλεφωνική δημοσκόπηση, που είχε κάνει τηλεοπτική εκπομπή του καναλιού 4. Την ίδια τάση έχουν καταγράψει και άλλες δημοσκοπήσεις. Ανάλογη τοποθέτηση υπάρχει και από μέλη του αγγλικού κοινοβουλίου, του εργατικού κόμματος και των φιλελευθέρων και από Άγγλους συγγραφείς, πανεπιστημιακούς, καλλιτέχνες και δημοσιογράφους, όπως ο Σκωτσέζος ηθοποιός Μπράιαν Κοξ, η συγγραφέας Βικτόρια Χίσλοπ, ο νομικός Μαρκ Στίβενς και ο ιστορικός Ντόμινικ Σέλγουντ. Μάλιστα έχει ιδρυθεί και επιτροπή για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα!
Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ
Τα μνημεία του παρελθόντος είτε βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορους τόπους, είτε εκτίθενται σε μουσεία, έχουν απροσμέτρητη αξία καλλιτεχνική, ιστορική, πολιτιστική, κοινωνική, πολιτική ακόμη και οικονομική.
Ποια η καλλιτεχνική αξία των μνημείων;
Τα μνημεία είναι έργα αξιομνημόνευτα, εξαιρετικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα, τεχνικές κατασκευές απίστευτης ομορφιάς και ακρίβειας. Η αισθητική τους παραπέμπει σε ρυθμούς ή τεχνοτροπίες που αγαπούσαν οι άνθρωποι στο παρελθόν και φανερώνουν το ιδιαίτερο ύφος, τα καλλιτεχνικά πρότυπα, την καλαισθησία, τις αρετές και τις πνευματικές αξίες της κλασσικής αρχαιότητας. Η αξία των μνημείων αυτών ενισχύεται περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς ότι κατασκευάστηκαν από τη συντονισμένη εργασία χιλιάδων ανθρώπων, καλλιτεχνών και εργατών που δούλευαν με δύσκολα χειρωνακτικά- μεθόδους της εποχής τους, γεγονός που προκαλεί ακόμα μεγαλύτερη κατάπληξη και παγκόσμιο θαυμασμό.
Ποια η ιστορική αξία των μνημείων;
Κάθε λαός έχει μια ξεχωριστή ιστορία που επιβιώνει ως σήμερα μέσω των πολιτιστικών του μνημείων. Η τέχνη είναι η καλύτερη μέθοδος ¨αναψηλάφησης¨ και αναδίφησης στο ιστορικό παρελθόν ενός λαού, για να καταλάβουμε την ιδιαιτερότητά του και τη συμβολή του στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ιστορία δεν είναι μόνο τα πολεμικά ή τα πολιτικά γεγονότα, αλλά και τα καλλιτεχνικά έργα. Εάν λοιπόν θέλουμε να γνωρίσουμε καλύτερα τους προγόνους μας και να αποκτήσουμε ιστορική συνείδηση και ταυτότητα, πρέπει να μελετήσουμε προσεκτικά την τέχνη τους.
Ποια η πολιτιστική τους αξία;
Τα μνημεία είναι παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά και προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις. Οι πολιτιστικές αξίες που αντιπροσωπεύουν τα ιστορικά μνημεία φέρνουν πιο κοντά τους λαούς και γεφυρώνουν το μεταξύ τους χάσμα ή τις πολιτικές, κοινωνικές και φυλετικές διαφορές ή τις οικονομικές αντιπαραθέσεις.
Έχουν κοινωνική αξία;
Τα μνημεία είναι σύμβολα ενότητας και ομοψυχίας, σημείο επαφής με τις ακατάλυτες και διαχρονικές αξίες των προγόνων που προσδιορίζουν το μέλλον. Οι περιηγητές των μουσείων και των υπαίθριων αρχαιολογικών χώρων νιώθουν ομόθυμα συναισθήματα και συνδέονται βιωματικά με το ένδοξο παρελθόν. Τα μνημεία γίνονται ένα κομμάτι της ψυχής τους και συμβολίζουν ακόμα ολόκληρο το έθνος. Ο Παρθενώνας είναι το οικόσημό μας, διακριτικό σύμβολο- σήμα κατατεθέν της Ελλάδας στο εξωτερικό.
Ποια η πολιτική τους αξία;
Τα μνημεία είναι ιστορικά τεκμήρια ώστε να επανασυνδεθεί ένας λαός κοινωνικά και πνευματικά με το παρελθόν του, διατρανώνοντας τη διαχρονική του παρουσία σ’ έναν τόπο, αν αυτή αμφισβητείται. Για παράδειγμα η ανακάλυψη του βασιλικού τάφου της Βεργίνας από τον Μανόλη Ανδρόνικο είναι αδιάψευστο τεκμήριο τηε ελληνικότητας της Μακεδονίας και έχει μεγάλη πολιτική σημασία - εκτός από αρχαιολογική, πολιτιστική, οικονομική - για όσους τολμούν ν’ αμφισβητούν την ελληνικότητα της Μακεδονίας.
Υπάρχει και οικονομική αξία;
Για μια χώρα με μακραίωνη παράδοση πολιτισμού, όπως η Ελλάδα, η ύπαρξη ιστορικών μνημείων είναι εθνικό κεφάλαιο, που πρέπει να προβάλλεται διεθνώς και να αξιοποιείται τουριστικά. Σε μια πολύ δύσκολη παγκόσμια οικονομική συγκυρία, που η οικονομία καθορίζει τις εξελίξεις σε κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο, πρέπει να εξασφαλίσουμε τις αποδόσεις του τουρισμού για την οικονομία μας και να εξισορροπήσουμε το ελλειμματικό ισοζύγιο συναλλαγών, επιμένοντας στην ανάδειξη και προστασία των μνημείων μας, προσελκύοντας κόσμο, αποτρέποντας ωστόσο την απαράδεκτη εμπορευματοποίηση της εικόνας τους για διαφημιστικούς λόγους.
Τι έγραψαν γνωστές προσωπικότητες για τα μνημεία;
Ο νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης παρατήρησε: «Όταν αντίκρισα τα μάρμαρα στο Βρετανικό Μουσείο, αν και χωρίς φανατικό εθνικισμό, με πλημμύρισε ένα συναίσθημα θλίψης, όπως όταν αντικρίζεις κάποιον στην εξορία. Σίγουρα τέτοια αντικείμενα ανήκουν σ’ ένα και μοναδικό τόπο, όπου κυριαρχεί το φως και η ατμόσφαιρα είναι ταιριαστή. Νομίζω πως στο Λονδίνο -ίσως να φταίει ο καθαρισμός- έχουν κιτρινίσει. Πιστεύω πως όταν μια μέρα επιστρέψουν, ο ήλιος θα τους ξαναδώσει το αρχικό τους χρώμα».
Ο Γάλλος φιλέλληνας πολιτικός Σατωβριάνδος διαπίστωσε ότι: «Οι ‘‘πολιτισμένοι’’ λαοί της Ευρώπης προκάλεσαν περισσότερο κακό στα μνημεία της Αθήνας σε διάστημα 150 χρόνων από όλους μαζί τους βαρβάρους κατά τη διάρκεια αιώνων. Είναι σκληρό να σκεφτεί κανείς ότι ενώ ο Αλάριχος και ο Μωάμεθ ο Β΄ σεβάστηκαν τον Παρθενώνα, ο Μοροζίνι (1687) και ο Έλγιν τον γκρέμισαν».
Ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο βιβλίο του Ξενοκρατία, Μισελληνισμός και Υποτέλεια, εκδ. Στάχυ 1999 παρατηρεί: «Όταν οι δυτικές δυνάμεις δημιουργούν με τις διομολογήσεις οικονομικά και πολιτικά προγεφυρώματα στην οθωμανική Ανατολή, το κυνήγι των αρχαιοτήτων παίρνει μορφή λυσσαλέας επιδρομής. Επιστρατεύονται όλα τα μέσα, η διπλωματική παρέμβαση που αποσπά ειδικές άδειες από το τουρκικό κράτος για ακρωτηριασμό μνημείων, η εξαγορά, ακόμα και η βία. Οργανώνονται δίκτυα πληροφοριοδοτών για επισήμανση αρχαιοτήτων, διεξάγονται μυστικές ανασκαφές και πραγματοποιούνται μυθιστορηματικές εξαγωγές των λαφύρων... Εστεμμένοι και κροίσοι φιλοδοξούν να στολίσουν τους κήπους και τα ανάκτορά τους με ελληνικά γλυπτά, όπως οι Ρωμαίοι. Και πληρώνουν αστρονομικά ποσά… Πολλοί από τους Ευρωπαίους που ταξιδεύουν στην Ελλάδα κατά την τουρκοκρατία, με οθωμανικό πουγιουρδί ή χωρίς πουγιουρδί αλλά με γεμάτο πουγγί, είναι αρχαιοσυλλέκτες και αρχαιοκάπηλοι. Εξαγοράζουν τους Τούρκους και τρομοκρατούν τους Έλληνες.
[...]Τα λάφυρα των αγγλικών βανδαλισμών από τον Έλγιν στην Ακρόπολη θα καταλήξουν στο Λονδίνο, ύστερα από δραματικές περιπέτειες, τραυματισμένα και αποδεκατισμένα. Ναυάγιο του καραβιού στα Κύθηρα, ανέλκυση των γλυπτών, καταστροφές…Την ώρα που τα συνεργεία του Έλγιν έστηναν τις σκαλωσιές στον Παρθενώνα και το Ερεχθείο, στην Ελευσίνα, ένας άλλος Άγγλος o Edward Clarke, εφοδιασμένος με πουγιουρδί του Τούρκου βοεβόδα, έκλεβε, παρά τις αντιδράσεις των κατοίκων, το πολυσέβαστο και ιερό για τους αγρότες κολοσσιαίο άγαλμα της Δήμητρας…
Οι διαρπαγές και καταστροφές των αρχαιοτήτων από τη Δύση στους αιώνες της τουρκοκρατίας αποτελούν μαύρη σελίδα στην ιστορία της ανθρωπότητας…Η ιδιοποίηση από τη Δύση των ελληνικών πολιτιστικών θησαυρών είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της αποικιοκρατίας. Θεμιτή πράξη η λεηλασία ή εκρίζωση των μνημείων, δικαίωμα του ισχυρού, λεία πολέμου…Την κατακραυγή για τους βανδαλισμούς του Έλγιν στην Ακρόπολη αντιμετώπισαν οι άνθρωποι της εξουσίας που εξέφραζαν την πολιτική του ιμπεριαλισμού, με το ψεύδος και τη συκοφαντία. Ισχυρίσθηκαν ότι τα μνημεία κινδύνευαν από την απαιδευσία των Ελλήνων, που όχι μόνο αδιαφορούσαν για τα λείψανα του αρχαίου πολιτισμού αλλά και τα κατέστρεφαν οι ίδιοι. Και αξίωναν την ευγνωμοσύνη της ανθρωπότητας για τις υπηρεσίες τους στον πολιτισμό.
Οι υπόδουλοι Έλληνες ήταν απαίδευτοι αλλά είχαν επίγνωση της ιστορίας τους και του αρχαίου πολιτισμού. Έτρεφαν σχεδόν δεισιδαίμονα προσήλωση στα μνημεία και το γλυπτικό πλούτο που έκρυβε η ελληνική γη. Πίστευαν πως έχουν προστατευτικές, ιαματικές και άλλες μαγικές ιδιότητες… […]Μάτωνε η ψυχή τους μπροστά στη σύληση και τη σκύλευση, τη λεηλασία και την καταστροφή των μνημείων».
Ο αξεπέραστος στρατηγός Μακρυγιάννης τονίζει την αξία των ελληνικών μνημείων γενικά με την παροιμιώδη και πατρική συμβουλή του σε Έλληνες στρατιώτες που λιμοκτονούσαν:
« […] δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ίδια, φαίνονταν οι φλέβες τους, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα’ χαν κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν των Ευρωπαίων. Χίλια τάλαρα γύρευαν. Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε…».
